مقدمه

شبکه‌های اجتماعی وب، نسل جدیدی از امکانات وب هستند که امروزه در کانون توجه کاربران اینترنت قرارگرفته‌اند. این‌گونه سراچه‌ها بر مبنای تشکیل اجتماعات بر خط فعالیت می‌کنند و هر کدام دست‌هایی از کاربران اینترنت را که دارای علایق یا ویژگی‌های مشترک هستند، گرد هم می‌آورند. این گونه شبکه‌ها در واقع نوعی رسانه اجتماعی هستند که شیوه جدیدی از برقراری ارتباط و اشتراک اطلاعات را در اینترنت امکان پذیر کرده‌اند. صدها میلیون نفر از کاربران اینترنت عضو صدها شبکه اجتماعی مختلف هستند و بخشی از فعالیت بر خط روزانه‌شان در این سایت‌ها می‌گذرد ^]2[. شبکه‌های اجتماعی از افراد و یا سازمان‌هایی ساخته می‌شوند که هر یک از آنها به عنوان یک فرد یا گروه در این شبکه حضور دارند و می‌توانند با تعداد دیگری از افراد و گروه‌ها ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم داشته باشند. این شبکه‌ها به دلیل تکثر و تنوع محتوایی و قابلیت‌های متعدد نرم افزاری و اینترنتی مورد استفاده کاربران زیادی قرار گرفته‌اند. ضمن آن که شبکه‌های اجتماعی با ایجاد حس اعتماد، کانالی عاطفی- شناختی را ایجاد می‌نمایند که تأثیر بالایی بر روابط بین کاربران این شبکه‌ها و وب سایت‌هایی این چنینی دارند. شکل گیری اعتماد به دلیل فراگیر بودن دارای اهمیت زیادی است، چرا که بدین ترتیب موجبات گسترش گرایش به شبکه‌های اجتماعی در سطح وسیعی از افراد جامعه فراهم آورده و به صورت
پی در پی توسعه‌ای روز افزون می‌یابند ^]3[.این شبکه‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری و جهت‌دهی افکار عمومی در سطوح مختلف ملی، منطقه‌ای و جهانی بازی می‌کنند ^]5[. در عرصه تعلیم و تربیت شبکه‌ای اجتماعی مجازی، حوزه تحقیقاتی برای اطلاعات جامع دانشجویان است که به‌سرعت در حال رشد می‌باشند^]3[. با پیدایش شبکه‌های اجتماعی، استفاده از این شبکه‌ها جز جدایی‌ناپذیری از زندگی بسیاری از دانشجویان شده است و بر روی کلیه جوانب زندگی دانشجویی، ازجمله میزان مطالعه، عملکرد تحصیلی و سایر مهارت‌های تحصیلی آن‌ها تأثیر مستقیم داشته است^]7[. بسیاری از پژوهش‌هایی که به بررسی انگیزه‌های افراد برای عضویت در شبکه‌های اجتماعی مجازی پرداخته‌اند، نشان می‌دهد که این شبکه‌ها همه نیازهای کاربران که قبلاً به‌طور پراکنده با پست الکترونیک، وب سراچه‌های خبری، وبلاگ‌ها، اتاق‌های گفتگو و غیره برآورده می‌شد را تأمین می‌کنند. افراد برای سرگرمی، نیازهای اطلاعاتی، معاشرتی، کنجکاوی، رهایی، تعامل اجتماعی و گذاران وقت در این فضا حضور می‌یابند^]8[. در واقع نیازهای بین فردی، تماس اجتماعی، هویت شخصی و نیازهای راهنمایی یا اطلاعاتی خود را مرتفع می‌کنند^]9[ .ازآنجایی‌که پیشرفت تحصیلی دانش آموزان یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی آموزش‌وپرورش است و تمام کوشش‌های این نظام درواقع جامه عمل پوشاندن به این امر تلقی می‌شود. به‌عبارتی‌دیگر، جامعه به‌طور ویژه نظام آموزش‌وپرورش به رشد و تکامل موفقیت‌آمیز دانش‌آموز و جایگاه او در جامعه علاقه‌مند و نسبت به آن نگران است و انتظار دارد کودکان و دانش آموزان در جوانب گوناگون اعم از ابعاد شناختی، عاطفی و شخصیتی و کسب مهارت‌ها و توانایی‌ها آن‌چنان‌که باید پیشرفت و تعالی یابند. برای رسیدن به پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان لازم است به عوامل مؤثر در آن توجه خاصی داشته باشیم^]10[. محدود بودن میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی و استفاده از آن‌ها برای ارتباط با اساتید، خانواده و دوستان می‌تواند دانشجویان را در کسب عملکرد تحصیلی و دانشگاهی مثبت موجب شوند. گرچه عکس این قضیه نیز صادق است. بدین قرار که سپری کردن زمان بیش‌ازحد برای استفاده از شبکه‌های مجازی باعث تأثیر منفی بر دانشجویان و وارد ساختن خلل در عملکرد تحصیلی و دانشگاهی آنانی می‌شود^]11[.در همین راستا صاحب‌نظران دیگری بیان کرده‌اند استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی جز جدایی‌ناپذیری از زندگی بسیاری از دانشجویان شده است و بر روی کلیه جوانب زندگی دانشجویی، ازجمله میزان مطالعه و عملکرد تحصیلی آن‌ها، تأثیر مستقیم داشته است^{]12 .[}هرچند که استفاده از این شبکه‌ها سبب تسهیل ارتباط با دوستان می‌شود^]13[، ولی به همان میزان با کاهش زمان مطالعه دانشجویان، سبب اختلال درروند تحصیل آن‌ها می‌گردد^]14[. اما شبکه‌های اجتماعی صرفاً اثرات منفی نداشته و می‌توان با به‌کارگیری آن‌ها در فرایند آموزشی و یا درمانی، از آن‌ها به‌طور بهینه در جهت اهداف آموزشی استفاده کرد^]16،15[ مطالعات اخیر نشان داده‌اند اگرچه رسانه‌های اجتماعی پتانسیلی برای ایجاد اثرات منفی بر روی دانشجویان دارند، بااین‌وجود این وب سایت‌ها می‌توانند به‌عنوان یک منبع مفید و مثبت برای دانشجویان در جنبه‌های مختلف خدمت رسانی کنند به شرطی که به طرز صحیحی مورداستفاده قرار بگیرند^]17[.برای مثال تحقیق Jounse  و همکاران در سال 2008 نشان داده است، دانشگاه‌هایی که از این فناوری استفاده می‌کنند می‌توانند به‌صورت مؤثر و مثبت به دانشجویانشان درزمینه تخصصی و کار خودشان انگیزه بدهند. افزایش انگیزه دانشجویان می‌تواند در موفقیت‌های آنان، نمرات و سایر جنبه‌های روان‌شناختی افراد مؤثر و مفید واقع شود^]18[. باوجود مخالفت برخی از اساتید دانشگاه‌ها با کاربست این فناوری، سایت‌های شبکه مجازی هنوز سریع‌ترین فناوری در حال رشد در بین دانشجوییان می‌باشند^]19[. در مقابل این دسته مخالف، اساتید دیگری وجود دارند که فیس بوک و سایر شبکه‌های اجتماعی مجازی را به‌عنوان فناوری کارآمد و تجاری و راهی برای ایجاد ارتباط با دانشجویان می‌دانند^]20[.در رابطه با شبکه‌های اجتماعی و پیشرفت تحصیلی تحقیقاتی اندک انجام‌شده است که عبارت‌اند از:  Stollakو همکاران در تحقیقی نشان داده‌اند که دانشجویانی که به‌طور مداوم از شبکه فیس بوک استفاده می‌کنند در هفته یک تا پنج ساعت مطالعه می‌کنند درحالی‌که دانشجویانی که عضو شبکه‌های مجازی نیستند 11 تا 15 ساعت در هفته به مطالعه می‌پردازند^]21[ از طرف دیگر Kirschner و Karpinski  گزارش دادند که استفاده‌کنندگان از فیس بوک، معدل کل کمتری داشته و ساعات کمتری را به مطالعه پرداخته‌اند^{]22 .[}در مطالعه Kolek و Saunders که ارتباط بین استفاده از فیس بوک و عملکرد تحصیلی بررسی‌شده است، بین معدل کل دانشجویان استفاده‌کننده از فیس بوک و دانشجویانی که از آن استفاده نمی‌کردند تفاوتی وجود نداشته است^]23[.در مطالعه‌ای که  Javadi nia و همکارانشان با عنوان تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر عملکرد تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند انجام دادند به این نتیجه رسیدند که دانشجویان با معدل و عملکرد تحصیلی پایین‌تر نسبت به دانشجویان با عملکرد و معدل بالاتر، بیشتر ازفیس بوک استفاده می‌کنند ^{]24. [}

 Fori در مطالعه‌ای با عنوان تأثیر سایت‌های شبکه‌های اجتماعی بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان مهندسی دانشگاه مایدوگوری، ایالت برنو، نیجریه به این نتیجه رسید که سایت شبکه‌های اجتماعی تأثیری بر عملکرد تحصیلی ندارد^{] 25[}. اما در مطالعه Madaiah و همکاران  که بر روی دانشجویان رشته پزشکی انجام دادند به نتیجه‌ای عکس رسیدند به این صورت که دانشجویان رشته پزشکی که از شبکه‌های اجتماعی مجازی استفاده می‌کردند عملکرد تحصیلی ضعیف‌تری به نسبت سایرین که استفاده نمی‌کردند داشتند^]26[.همان‌طور که مشاهده شد مطالعات صورت گرفته در این زمینه به استفاده از شبکه اجتماعی فیس بوک تنها پرداخته‌شده است و استفاده از شبکه اجتماعی پرکاربرد امروزه مثل واتساپ و تلگرام موردمطالعه قرار نگرفته است. لذا با عنایت به مطلب فوق، مطالعه حاضر با هدف بررسی تأثیر اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی مجازی بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان می‌باشد. که منظور از شبکه اجتماعی مجازی فیس بوک، واتساپ و تلگرام و اینستاگرام می‌باشد.

روش‌ها

تحقیق حاضر از نوع تحقیقات پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش را کلیه دانشجویان دختر مقطع کارشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایذه که در سال تحصیلی 1395-1394 تحصیل می‌کردند تشکیل داده است. که 100 نفر به‌صورت تصادفی انتخاب گردیدند. در این مطالعه منظور از شبکه‌های اجتماعی مجازی تلگرام، وات ساپ و اینستاگرام می‌باشد. برای جمع‌آوری داده‌ها از پرسشنامه محقق ساخته استفاده‌شده است. سؤالات این آزمون بر اساس پرسشنامه اعتیاد به اینترنت یانگ ساخته‌شده است چراکه استفاده از این شبکه‌ها از کاربران اینترنت محسوب می‌شوند. این پرسشنامه داری 20 سؤال است که هر سؤال در یک طیف لیکرت از 1 تا 5 نمره‌گذاری می‌شود. درنهایت نمرات کل فرد باهم جمع شده و بر طبق آن فرد در یک از این سه‌طبقه قرار می‌گیرد.ک اربر عادی شبکه‌های مجازی فردیست که نمره  39تا 20 کسب کند. و کاربر دارای اعتیاد به شبکه‌های مجازی خفیف که نمره 69 تا 49 کسب کند و کاربر دارای اعتیاد به شبکه‌های مجازی شدید که نمره 100 تا 70 کسب کند. به‌منظور تأیید روایی، پرسشنامه در اختیار 5 نفر از اعضا هیات علمی قرار گرفت و روایی آن مورد تأیید قرار گرفت. و به‌منظور تعیین پایایی آن ابتدا در اختیار 20 نفر از دانشجویان قرار گرفت و با استفاده از روش باز آزمایی، ضریب پایایی آن حدود 94%  محاسبه گردید.و برای سنجش پیشرفت تحصیلی از معدل تحصیلی‌ترم گذشته دانشجویان استفاده شد. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از طریق نرم‌افزارSpss v17 (Spss Inc., Chicago, Ill., USA).  و با استفاده از آنالیز واریانس یک‌طرفه تحلیل شد و به‌منظور مقایسه سه گروه باهم از آزمون توکی استفاده شد.

یافته ها

میانگین سن دانشجویان 76/22 سال و جنسیت همه آن‌ها دختر بود. کوچک‌ترین دانشجو 18 و بزرگ‌ترین آن‌ها 28 سال بود. از بین دانشجویان انتخاب‌شده 12 نفرترم اول،13 نفرترم دوم، 10 نفرترم سوم، 11 نفر ترم چهارم، 13 نفرترم پنجم، 16 نفرترم ششم، 14 نفرترم هفتم و 11 نفرترم هشتم بودند. 25 نفر از دانشجویان شرکت‌کننده در پژوهش در مقطع کاردانی و 64 نفر در مقطع کارشناسی و 16 نفر در مقطع کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل بودند.

فرضیه پژوهش

 نمره پیشرفت تحصیلی دانشجویان دختری که از شبکه‌های اجتماعی استفاده نمی‌کنند و کمتر استفاده می‌کنند و بیشتر از یک ساعت استفاده می‌کنند به‌صورت معناداری متفاوت است.
 در گام نخست داده‌های به‌دست‌آمده از طریق پرسشنامه‌ها کد گزاری شدند. سپس با استفاده از نرم‌افزارSpss v17
 داده‌های به‌دست‌آمده را در سه‌طبقه کاربران عادی (افرادی که نمره بین 39 تا 20 گرفته‌اند) و کاربرانی که دارای اعتیاد خفیف به شبکه‌های اجتماعی مجازی (افرادی که نمره بین
 69 تا  40 گرفته‌اند) و کاربران دارای اعتیاد شدید به شبکه‌های مجازی (افرادی که نمره بین 70 تا 100 گرفته‌اند) تقسیم شدند. همان‌طور که در جدول شماره 1 ملاحظه می‌گردد

میانگین نمره پیشرفت تحصیلی دانشجویانی که کاربر عادی شبکه‌های اجتماعی مجازی هستند 15/15 و کاربران دارای اعتیاد خفیف به شبکه مجازی 31/15 و کاربری داری اعتیاد شدید به شبکه‌های اجتماعی 84/14 گزارش‌شده است که نشان از تفاوت بین سه گروه دارد و در گام بعدی به معنادار بودن این تفاوت با استفاده از آنالیز واریانس یک‌طرفه پرداخته‌شده است که در جدول 2 ملاحظه می‌گرددو بعدازآن از طریق آزمون توکی تفاوت گروه‌ها دو مشخص گردید که نتیجه در جدول 3 مشخص‌شده است. و بعدازآن از طریق آزمون توکی تفاوت گروه‌ها دو مشخص گردید که نتیجه در جدول3 مشخص‌شده است. نظر به اینکه F مشاهده‌شده 28/5 در سطح اطمینان 01/0 و با درجات آزادی 2 و 57 است لذا فرض صفر رد می‌شود و فرضیه تحقیق مبنی بر تفاوت بین نمره پیشرفت تحصیلی بین دانشجویانی که از شبکه‌های اجتماعی استفاده نمی‌کنند و کمتر از یک ساعت و بیشتر از یک ساعت در روز استفاده می‌کنند مورد تأیید قرار می‌گیرد.و به‌منظور بررسی بیشتر بین گروه‌ها از آزمون تعقیبی توکی استفاده شد که نتایج آن بدین شرح می‌باشد.با توجه به داده‌های جدول شماره 3 تفاوت میانگین مشاهده‌شده-(15/0) با سطح معناداری 93/0 از 05/0 بزرگ‌تر است بنابراین بین نمره پیشرفت تحصیلی دانشجویان دختری که کاربر عادی شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌باشند با دانشجویان دختری که دارای اعتیاد خفیف به شبکه‌های اجتماعی می‌باشند تفاوت معناداری وجود ندارد.و تفاوت میانگین مشاهده‌شده (51/1) با سطح معناداری 04/0از 05/0کوچک‌تر است بنابراین پیشرفت تحصیلی دانشجویانی که کاربر عادی هستند با دانشجویانی که دارای اعتیاد شدید به شبکه‌های مجازی هستند به‌صورت معناداری متفاوت است.و همچنین تفاوت میانگین مشاهده‌شده (31/1) با سطح معناداری 007/0 ز 05/0 کوچک‌تر است بنابراین پیشرفت تحصیلی دانشجویانی دارای اعتیاد خفیف به شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌باشند با دانشجویانی دارای اعتیاد شدید به شبکه‌های اجتماعی مجازی هستند به‌صورت معناداری متفاوت است.