مقایسه سطوح یادگیری پرستاران به سه روش آموزش الکترونیکی تحت وب، بسته ی نرم افزار چند رسانه ای و سخنرانی در آموزش مراقبت‌های پرستاری عوامل شیمیایی

در قرن بیست و یکم، کیفیت و چگونگی آموزش بعنوان یکی از حقوق اولیه بشر در تغییر و پیشرفت اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است^{]2 ،1]}. به طوری که امروزه یکی از عوامل افزایش دهنده کیفیت آموزش را شیوه مناسب تدریس می‌دانند^]1[. دریافت اطلاعات در هر فرد به طریق ویژه‌ای صورت می­گیرد لذا عدم تطابق سبک یادگیری و تدریس منجر به عدم یادگیری مناسب می­شود^[3]. سخنرانی به دلایلی از جمله کم هزینه بودن، امکان انتقال مطالب زیاد به گروه وسیع درکمترین زمان و همچنین تسلط مربیان و معلمین به این روش نسبت به سایر روش­ها موجب شده تا به عنوان یکی از روش­های متداول آموزش در کشور محسوب گردد^[4]. علیرغم این که تفکر، ضرورت یادگیری بشمار می­آید در روش سخنرانی فرصت تفکر و یادگیری به دانشجو داده نمی‌شود^]5[ و موجب فراموشی 80% مطالب ارائه شده در عرض 8 هفته می‌شود^]6[. برای تربیت صحیح فراگیران نیاز است تا آنها خلاقانه، نقادانه، بطور علمی و آزاد بیاندیشند لذا روش‌های پیشین تدریس پاسخگوی  نیازهای تربیتی نسل حاضر و آینده نمی‌باشد^{]7 [} . در قرن حاضر اکثر فعالیت‌های آموزشی- پژوهشی با کمک اینترنت و ارتباطات کامپیوتری صورت می­گیرد^{]8 [} . آموزش الکترونیک در واقع نوعی آموزش چند رسانه‌ای می‌باشد^]9[. یادگیری الکترونیکی بخش مهمی از آموزش و ارتقای منابع انسانی است و از مزایای آن می‌توان به یادگیری در هر مکان و هر زمان، انعطاف پذیری نهفته در ذات آن و هزینه کمتر آن نسبت به آموزش رو در رو اشاره نمود^]10[ . بر خلاف سایر شیوه‌های آموزش از راه دور، آموزش الکترونیکی تجربه منحصر به فرد استفاده هم زمان از سه شیوه سنتی آموزش یعنی دیداری، شنیداری و متنی را فراهم می‌کند. آموزش الکترونیکی همچنین امکان آموزش خصوصی را فراهم می‌کند. خصوصیت دیگر آموزش الکترونیکی در این است که این امکان را برای دانشجو فراهم می­کند تا به میل خود و متناسب با توان یادگیریش سرعت پیشرفت درسی را تعیین کند^]11[.Prensky (2007) می‌نویسد که  پروژه‌های اختلاط تکنولوژی و آموزش هنگامی موفق است که دانشگاه با دانشجویان مشتاق تعلیم، هماهنگ باشد و باید به این امر توجه کند که دانشجویان بطور روزمره از تکنولوژی در عناوین مختلف استفاده می‌کنند^]12[. تحقیقات نشان می‌دهد که در آموزش با کامپیوتر استقلال فرد حفظ می­شود و این امر باعث انگیزه‌ی بالاتر در یادگیری می‌شود^]13[. عمده مزایای آموزش از طریق وب در مقایسه با روش های سنتی، شبیه مزایای سایر روش­های آموزش مبتنی بر تکنولوژی براین است که آموزش معمولاً می تواند به صورت انفرادی انجام شود، قابلیت تعاملی آن بسیار بالاست، قابلیت جذب دانشجویان افزایش می یابد و به دلیل عدم نیاز به حضور در کلاس موجب کاهش هزینه می گردد. از طرفی در مقایسه با لوح فشرده، دسترسی به مطالب درسی بسیار آسان تر است و اصولاً نیازی به ارسال فیزیکی کنابع و و سایل آموزشی وجود ندارد^]14[. نداشتن مرز و محدوده دیگر مزیت آموزش الکترونیکی می‌باشد. بسیاری از فعالیت‌های بر خط (on-line) در برگیرنده گونه‌هایی از ابداع یا شکل یادگیری اکتشافی می‌باشد^]15]. در این روش دانشجویان در هر لحظه، صرف نظر از اینکه در چه محیطی یا مکانی باشند، میتوانند به کتابخانه بزرگی از انواع و اقسام منابع درسی و آموزشی دسترسی داشته باشند^]14]. مهم‌ترین مزیت لوح‌های فشرده، در مقایسه با وب،  قابلیت بیشتر این روش در انتقال مفاهیم و مطالب درسی با استفاده آسان‌تر، گسترده‌تر و جذاب‌تر متن، صدا، تصویر و فیلم است. بزرگ‌ترین نقص آموزش با لوح‌های فشرده در مقایسه با آموزش از طریق وب، مشکل تغییر و به روز رسانی مطالب است زیرا پس از انتقال اطلاعات بر روی لوح فشرده، دیگر امکان تغییر آن وجود ندارد و در صورت نیاز به تغییر، می‌بایست یک لوح فشرده جدید طراحی، ساخت، تکثیر و توزیع شود. این کار نه تنها می‌تواند بسیار پر هزینه باشد، بلکه بسیار زمان بر خواهد بود. تفاوت عمده آموزش از طریق وب نسبت به آموزش از طریق لوح‌های فشرده در این است که در این روش مطالب به راحتی قابل به روز رسانی هستند. دسترسی به مطالب درسی بسیار آسان‌تر است و اصولاً نیازی به ارسال فیزیکی منابع و وسایل آموزشی وجود ندارد و قابلیت دسترسی آسان و فوری در هر زمان و در هر نقطه جهان را دارند. هزینه تجهیزات مورد نیاز برای هر دانشجو نسبتاً پایین و قابل قبول است، به علاوه کنترل میزان پیشرفت دانشجویان آسان‌تر می‌باشد^{]9 [}. سلاح‌های کشتار جمعی باعث تهدید بالقوه سلامت جامعه به شمار می‌آیند و استفاده مکرر از سلاح‌های شیمیایی طی جنگ‌های اخیر گواه این امر است که وجود کنوانسیون‌های بین المللی هیچگاه مانع استفاده کشورهای متجاوز از این سلاح‌های مخرب نشده است. پرستاران به عنوان بزرگترین گروه ارائه کننده مراقبت در پاسخ به عوامل شیمیایی نقش مهمی دارند. به همین علت، شناخت و آمادگی مواجهه با این عوامل برای پرستاران یک ضرورت محسوب می‌شود. با توجه به حجم کاری پرستاران، دادن آموزشی با صرف وقت کمتر- بدون انفکاک از محل خدمت و از طرفی با کارایی بالاتر ضروری است^]16[. در حال حاضر بسیاری از کشورهای پیشرو در زمینه یادگیری الکترونیکی، در حال ایجاد و راه ­اندازی دانشگاه‌ها و کلاس‌های مجازی یا توسعه نظام‌های سنتی خود هستند^{[ 2]}. در کشورمان، ایران، نیز دانشگاه علوم پزشکی تهران از جمله دانشگاه‌هایی است که در این زمینه پیش قدم شده و اقدام به فراهم نمودن امکانات لازم برای آموزش الکترونیک از راه دور نموده است ^[17]. لذا با توجه به مزایای عمومی آموزش الکترونیک و قابلیت­های ویژه­ آن در آموزش پزشکی به نظر می‌رسد ادغام آن در برنامه‌های جاری آموزش دانشگاه‌ها به طوری که آموزش متداول به شکل تلفیقی از آموزش سنتی و آموزش الکترونیک ارائه شود، اجتناب ناپذیر باشد^{[8 ]}. بنابراین هدف از انجام این مطالعه مقایسه تأثیر سه شیوه آموزش الکترونیکی چند رسانه‌ای، تحت وب و سخنرانی  بر سطوح یادگیری پرستاران در درس عوامل شیمیایی یکی از مراکز درمانی نیروهای مسلح شهر تهران بود.   

روش کار :

مطالعه حاضر از نوع نیمه تجربی و سه گروهی (قبل و بعد از آموزش )، در سال 1391 در پرستاران شاغل در یکی از بیمارستان‌های نیروی مسلح شهر تهران انجام شد. حجم نمونه مورد نیاز در هر گروه با استفاده از نوموگرام آلتمن حدود 30 نفر و در مجموع 90 نفر که با توجه به احتمال ریزش 10 درصدی 99 برآورد شد. بدین لحاظ از پرستاران شاغل در بخش‌های مختلف درمانی دارای حداقل مدرک کاردانی پرستاری که دوره آموزش پرستاری عوامل شیمیایی را نگذرانده بودند و با سیستم عامل ویندوز، استفاده از لوح فشرده چند رسانه‌ای، کار با اینترنت و استفاده از شبکه‌های اینترانت آشنایی نسبی داشتند و همچنین نمره پیش آزمون آنها کمتر از 60% نمره کل (نمره کمتر از 18 از نمره 30) بود، تعداد 99 نفر به روش مبتنی بر هدف انتخاب و به صورت تخصیص تصادفی در سه گروه تحت وب، سخنرانی و نرم افزار چند رسانه‌ای قرار گرفتند. در هر مرحله از پژوهش، حق خروج برای نمونه‌ها وجود داشت. در این مطالعه محتوای آموزشی با مطالعات گسترده کتابخانه‌ای توسط محقق تهیه شد و ضمن استفاده جهت ارائه سخنرانی به صورت لوح فشرده و تحت وب درآمد. لوح فشرده شامل آموزش حوادث شیمیایی و مراقبت‌های پرستاری مربوطه و آزمون بود. سپس همان محتوای لوح فشرده روی سایت بارگذاری شد. روایی محتوایی با کمک گروه متخصصان مورد تأیید قرار گرفت. پرسش نامه ارزیابی سطح آموزش با 35 سؤال چهار گزینه‌ای بر اساس محتوای آموزش در 3 سطح دانش، فهم و کاربرد، تهیه و روایی آن به تأیید 10 نفر از اعضای هیات علمی رسید و از نقطه نظرات آنها برای اصلاح آزمون استفاده شد. برای تعیین پایایی، پرسش نامه در اختیار 10 پرستار خارج از مطالعه قرار گرفت و همان افراد یک هفته بعد نیز به همان پرسش نامه پاسخ دادند. همبستگی و همسانی درونی 84/0 محاسبه شد. میزان دشواری سؤالات با آزمون ریچاردسون 20 سنجیده و 5 سؤال به علت دشواری زیاد یا سهل بودن حذف شدند. از هر سه گروه ابتدا رضایت کتبی و سپس پیش آزمون با استفاده از پرسش نامه به عمل آمد. پرسشنامه‌ها توسط تمام نمونه‌ها در یک روز و در سالن آمفی تئاتر بیمارستان تکمیل شد. به گروه اول لوح فشرده آموزشی، به گروه دوم جهت استفاده از برنامه‌های آموزشی برخط، بعد از گذراندن کارگاه آموزشی یک روزه به منظور آشنایی با اجزای مختلف سامانه، چگونگی ورود به آن، همچنین آشنایی با نرم افزارهای مورد نیاز ، یک شناسه (Username) و رمز عبور (Password) کاربری اختصاص یافت. برای گروه سوم چهار جلسه کلاس 2 ساعتی در طول دو هفته برگزار گردید. از مشارکت کنندگان تعهد اخلاقی گرفته شد تا اطلاعات خود را تا پایان دوره در اختیار هم قرار ندهند. هر کدام از گروه‌ها برای مطالعه دو هفته فرصت داشتند. بلافاصله بعد از پایان مداخله پس آزمون به همان شیوه پیش آزمون در هر سه گروه برگزار شد. بعد از جمع آوری داده‌ها با استفاده از نرم افزارSPSS v16، آنالیز واریانس یک طرفه ( مقایسه میانگین‌ها بین سه گروه ) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

نتایج:

میانگین سنی شرکت کنندگان1/5±30/1 سال (حداقل 22  و حداکثر 43 سال) بود. سه گروه از نظر متغیرهای جنسیت، تأهل، شیفت کاری، وضعیت استخدامی و تحصیلات همسان بودند. اختلاف میانگین پیش آزمون در سطوح کل یادگیری، همچنین در سطح دانش، فهم و کاربرد بین سه گروه معنی­دار نبود (00/05<P). ولی نمره پس آزمون نیز در کلیه سطوح برای هر سه گروه افزایش معنی داری نسبت به پیش آزمون داشت(00/05>P). با توجه به تفاوت معنی داری بین گروه‌ها در پس آزمون بر اساس آزمون آنالیز واریانس یک طرفه، آزمون تعقیبی توکی انجام گرفت که بیانگر تفاوت معنی داری بین گروه آموزشی بسته‌های نرم افزار چند رسانه‌ای نسبت به دو گروه دیگر به ویژه گروه سخنرانی دیده شد. (جداول1-4).

بحث و نتیجه گیری:

در این پژوهش سعی شد که سه روش آموزشی تحت وب، نرم افزار چند رسانه‌ای و سخنرانی برای رسیدن به روشی مقرون به صرفه و کارآمد برای آموزش مورد آزمون قرار گیرد. پایین بودن سطح دانش، فهم و کاربرد پرستاری مراقبت شیمیایی در گروه تحت وب، نرم افزار و سخنرانی امری دور از ذهنی نیست چرا که به دلیل پایین بودن و افت سطح دانش در زمینه‌های مختلف،‌ سال‌هاست که نیاز به دوره‌های بازآموزی مطرح شده است. نتایج حاصل از این قسمت با نتایج مطالعات امامی و همکاران (1386)،Catrina (2006) وChapman (2008) همسو است که نشان دهنده نیاز به دوره‌های باز آموزی در کارکنان بهداشتی در زمینه‌های مختلف می‌باشد^]18[. پایین بودن نمرات پبش آزمون در کل سطوح یادگیری بیانگر این است که دانش پرستاران در زمینه‌ی مراقبت‌های پرستاری حوادث شیمیایی، کافی نبوده است و هرگونه نتیجه‌ای بعد از مداخله (آموزش) حاکی از تأثیر مداخله آموزشی بوده است. با استفاده از یافته‌های بیان شده می‌توان نتیجه گرفت که آموزش به هر سه روش (تحت وب ، بسته‌های نرم افزاری چندرسانه‌ای و سخنرانی) بر میزان یادگیری پرستاران تأثیر مثبت و یکسان داشته است. هر چند یافته‌ها نشان می‌دهد در گروه بسته‌های نرم افزار چند-
رسانه‌ای میزان یادگیری کمی بیشتر می‌باشد. می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که آموزش الکترونیکی با توجه به محاسن یاد شده در دسترس تر و مقرون به صرفه‌تر می‌باشد و این مسئله در تحقیقات زیادی اثبات شده است. در پژوهشی که توسط حسن زاده (1387) بر روی دو گروه از دانشجویان پزشکی که واحد داروشناسی را به روش اینترنتی و سنتی با موفقیت گذرانده بودند انجام شد تفاوت معنی داری بین میانگین نمرات آنها یافت نشد^]19[. همچنین Askari (1389) و Moradi (1389) در مقایسه بسته‌های نرم افزار چند رسانه‌ای با روش سخنرانی نشان دادند که آموزش بوسیله بسته‌های نرم افزار چند رسانه‌ای بر میزان یادگیری تأثیر بیشتری دارد همچنانکه پایین بودن نمرات مرحله یادآری در سطوح مختلف یادگیری نشان دهنده‌ی ضرورت برگزاری آموزش مداوم می‌باشد^]21،20]. در مطالعه‌ی دیگری که توسط یوسفی (1387) در مقایسه تأثیر دو روش آموزشی حضوری و بسته‌های نرم افزار چند رسانه‌ای انجام شد نشان داده شد که هر دو روش تأثیر یکسان بر میزان افزایش سطوح یادگیری پرستاران دارند. ایشان توصیه کرده‌اند که به منظور صرفه جویی در وقت و هزینه از روش آموزش چند رسانه‌ای جهت آموزش‌های حین خدمت پرستاران استفاده گردد^]22]. در مطالعه‌ای که  توسط    Dimeff(2009) انجام شد، میزان اثر بخشی آموزش بهداشت روان بر روی 150 نفر از پرستاران به سه روش آموزشی جزوه، آموزش چند رسانه‌ای تحت وب و سخنرانی مقایسه شد. نتایج نشان داد که میزان رضایتمندی آموزش به وسیله استاد و مولتی مدیای آموزشی بالاتر از گروه جزوه بود ولی بین میزان آگاهی در این سه روش تفاوت معنی داری وجود نداشت^{]23 [}. مطالعات Leasure  (2000) نشان داد، چون دانشجویان رشته‌های آموزش از راه دور به منابع مبتنی بر شواهد هدایت می‌شوند، پیشرفت این مهارت برای پرستاران بالینی بسیار مفید است و باعث افزایش توانایی‌های پرستاران می‌شود^]24[. Marita (2008) به نقل از Smit (2004) بیان کردند: پرستارانی که اطلاعات خود را به روز از طریق کامپیوتر بدست می‌آورند کارآتر از پرستارانی هستند که در زمینه‌ی تکنولوژی مهارت کمتری دارند^]25[. از نتایج دیگر همسو می‌توان به مطالعهOng  (2009 ) به نقل از Strone & lucks که  تأثیر آموزش دستورالعمل قبل از عمل را بر روی سطح دانش، مهارت و توانایی بعد از عمل به وسیله‌ی مولتی مدیا بررسی کرده بود اشاره کرد و به این نتیجه رسید که استفاده از  مولتی مدیای آموزشی باعث بهبود دانش و مهارت بیماران بعد از عمل شد^]26]. Harris Jr (2008) در مطالعات خود بیان می‌کند، در آموزش الکترونیکی و آموزش‌هایی که تعامل یادگیرنده با محیط برقرار باشد، یادگیری مادام العمر صورت می‌گیرد و باعث افزایش عملکرد فرد می‌شود^]27]. Lucki (2006) نیز طی مطالعه‌ای بیان می‌کنند که در آموزش به وسیله‌ی مولتی مدیا چون از فرایند آموزشی و یادگیری فعال استفاده می‌شود یادگیری قابل فهم‌تر و دایمی‌‌تر است^]26]. Denise (2002) در مقاله‌ای، دو روش آموزشی، راه دور (کامپیوتر و اینترنت) و سخنرانی را مقایسه کردند. میزان اطلاعات و تجربیات یادگیری گروه آموزش از راه دور بالاتر بود^{] 28 [} . Jamie  به نقل از راسل میزان یادگیری دانشجویان سنتی را با دانشجویان از راه دور مقایسه کردند. داده‌های راسل نشان داد که بیشتر دانشجویان آموزش از راه دور را ترجیح می‌دهند^]29]. Ong  (2009)  به نقل از  Strone & lucks که تأثیر آموزش و دستورالعمل قبل از عمل به وسیله‌ی مولتی مدیا را بر سطح دانش، مهارت و توانایی انجام فعالیت‌های بعد از عمل مقایسه کرده بود، نتیجه گرفت که استفاده از مولتی مدیا سبب بهبود دانش و مهارت بیماران بعد از عمل در بیماران شد و به نقل از ادوارد و همکارانش طی نظر سنجی که از 108 بیمار انکولوژی بعد از ارائه دی وی دی(DVD) آموزشی که شامل اطلاعات کلی مربوط به محیط بیمارستان و عوارض بعد از عمل بود، انجام داده بود بیان کرد، نمرات سطح دانش، درک و فهم بیماران 71 درصد افزایش یافته بود^]30[. در مطالعه‌ی Delasobera  ( 2010)  که حمایت‌های قلبی عروقی پیشرفته را به سه روش مطالعه و مولتی مدیا و شبیه سازی مقایسه کرده بود، نشان داده شد بین گروه مولتی مدیا و جزوه تفاوت معنی داری در میزان آگاهی پس از آزمون و سه هفته بعد مشاهده شد^]31]. درباره محدودیت‌های این طرح می‌توان به محدودیت در همکاری پرسنل به دلیل وقت گیر بودن زمان آموزش، مشغله پرسنل و شلوغ بودن بخش‌ها و کمبود وقت جهت آموزش و درباره نکات قوت می‌توان به مقایسه سه روش نوین آموزش اشاره کرد.

نتیجه گیری: نتایج حاصل از این پژوهش، فرضیه مطرح شده در پژوهش را مبنی بر اینکه آموزش به روش سخنرانی، بسته‌های نرم‌افزاری چند رسانه‌ای و آموزش به روش تحت وب بر میزان یاد گیری متفاوت است، مورد تأیید قرار می­دهد. در مقایسه میانگین نمرات، گروه بسته‌های نرم افزار چند رسانه‌ای بهتر از دو شیوه سخنرانی و آموزش تحت وب می­باشد، اما در آموزش به دو روش تحت وب و بسته‌های نرم افزار چند رسانه‌ای، تقریباً بطور یکسان بر سطوح یادگیری تأثیر می‌گذارند ولی از آنجا که نمره یادگیری در بسته‌های نرم افزار چند رسانه‌ای بالاتر می‌باشد و این امر می‌تواند به علت کمی انگیزش در استفاده از آموزش تحت وب باشد، می‌توان با در نظر گرفتن محیط‌های تعاملی مناسب و جذاب ساختن محیط‌های مجازی برای برانگیختن فراگیران و استفاده از بازخوردهای تشویقی مکرر و همچنین رفع موانعی چون سرعت پایین و ترافیک شبکه، فراگیران را هر چه بیشتر به سمت این نوع آموزش سوق داد.

تشکر و قدردانی:

نویسندگان ضمن سپاسگزاری از حضور پرستاران شرکت کننده در این پژوهش، از مساعدت مالی مرکز تحقیقات آسیب‌های شیمیایی در تامین هزینه های طرح نیز تشکر و قدردانی می‌نمایند.

تأییدیه اخلاقی: در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی کرمان تصویب شده است. 

تضاد منافع: بین نویسندگان و مجله راهبردهای آموزش در علوم پزشکی هیچ گونه تعارضی در منافع وجود ندارد. 

منابع مالی: توسط محققین تأمین منابع شده است.