مقدمه

امروزه نظام تعلیم و تربیت هر جامعه زیربنای توسعه اجتماعی- اقتصادی، سیاسی و فرهنگی آن جامعه به‌شمار می‌رود. بررسی عوامل پیشرفت جوامع پیشرفته نشان می‌دهد که همه این کشورها از نظام آموزش عالی توانمند، موثر و کارآمدی برخوردارند [1]. پیشرفت تحصیلی یکی از موضوعاتی است که در حوزه آموزش عالی و سیستم دانشگاهی هر کشوری اهمیت زیادی دارد. چارچوبی که برای پیشرفت تحصیلی ترسیم می­شود می­تواند آینده یک کشور یا ملت را تحت تاثیر قرار دهد [2].

از طرف دیگر، پیشرفت تحصیلی دانشجویان، یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی نظام آموزش عالی است و تمام کوشش‌ها و کشش‌های این نظام، در واقع برای پوشاندن جامه عمل به این امر است. به‌عبارتی، جامعه و به‌طور ویژه آموزش عالی نسبت به سرنوشت فرد، رشد و تکامل موفقیت‌آمیز وی و جایگاه او در جامعه، علاقه‌مند و نگران است و انتظار دارد فرد در جوانب گوناگون اعم از ابعاد شناختی و کسب مهارت و توانایی و نیز ابعاد شخصیتی، عاطفی و رفتاری، آن چنان که باید، پیشرفت و تعالی یابد [3].

از عوامل مهم و تاثیرگذار بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان، فراشناخت است. فراشناخت، هر گونه دانش یا فعالیت شناختی است که موضوع آن شناخت یا تنظیم شناخت است. فلاول [4] برای اولین بار هشیاری شناختی را تحت عنوان مفهومی جدید به‌نام فراشناخت بررسی کرد تا دانش فرد را در مورد فرآیندها و تولیدات شناختی یا هر چیز مربوط به آن توصیف کند. درباره فراشناخت، تعاریف گوناگونی ارایه شده است؛ آگاهی شخصی نسبت به فرآیندها و راهبردهای شناختی، تفکر درباره تفکر [5]، دانش و کنترلی که در مورد تفکر و فعالیت­های یادگیری اعمال می­شود [6] و هر گونه دانش یا فعالیت شناختی که موضوع آن شناخت یا تنظیم شناخت باشد که به دو بُعد دانش فراشناختی و تجربه فراشناختی تقسیم می­شود [7].

پس راهبرد‌های فراشناختی بیشتر به‌منظور بازنگری درک مطلب مورد استفاده قرار می‌گیرد. بازنگری و نظارت بر درک مطلب مستلزم این است که دانشجویان اهدافی را برای واحد آموزشی یا فعالیت تعیین کنند، میزان برآورده‌شدن اهداف تعیین‌شده را بسنجند و اگر نیاز باشد راهبرد‌های مورد استفاده برای دست‌یابی به اهداف را اصلاح کنند [8].

دانش فراشناختی شامل سه طبقه دانش درباره "خود تکلیف و راهبردهای شناختی" است. دو نوع فراشناخت به‌هم‌پیوسته به‌نام "دانش درباره شناخت" و "تنظیم شناختی و نظارت بر آن" وجود دارد. شناخت، زمانی به‌وقوع می­پیوندد که از طریق آن فکر تنظیم و بر آن نظارت می­شود [5]. دانش فراشناختی و آگاهی فراشناختی از یکدیگر متفاوتند. دانش فراشناختی به دانش واضح و آشکار شخص درباره قوت­ها و ضعف­های شناختی‌اش گفته می­شود، در حالی که آگاهی فراشناختی به احساسات و تجارب در افراد اشاره دارد [9].

از عوامل موثر دیگر بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان منبع کنترل است. نظریه مکان کنترل که درباره نظام اعتقادی افراد در رابطه با منابع تقویتی تدوین شده است، از آن جولیان راتر است. در این نظریه چنین فرض شده که افراد از لحاظ اعتقاد به مکان کنترل به دو دسته؛ درونی (علت رویداد من هستم) و بیرونی (علت رویداد دیگران یا چیزهای دیگر هستند) تقسیم می‌شوند. یک اسناد درونی ادعا می‌کند که شخص خود مسئول رویداد است. اسناد درونی می‌تواند به دو بُعد تلاش و توانایی شکسته شود [10]. توانایی، صلاحیت فرد یا مهارت او برای انجام یک وظیفه مهم به‌طور موفقیت‌آمیز است و تلاش، کاری است که شخص برای به‌اتمام‌رساندن یک هدف انجام می‌دهد. اسناد بیرونی مدعی است که فاکتورهایی بیرون از فرد (شانس، سختی تکلیف، معلم و کمک‌های غیرمعمول از سوی دیگران) باعث یک رویداد می‌شوند و بنابراین شخص علیت را به عامل یا فاکتورهای بیرونی ارجاع می‌دهد و این منجر به اُفت عقیده فرد در سودمندی تلاش [11، 12] و ایجاد یک سبک تدافعی و بیهودگی در فرد می‌شود [13]. راتر عنوان کرد که در منبع کنترل درونی، افراد وقایع مثبت و منفی را به‌عنوان عملکردی از رفتار خویش ادراک می‌کنند، اما در کنترل بیرونی افراد وقایع مثبت و منفی را خارج از کنترل خود می‌دانند. این امر برای سیستم آموزش عالی بسیار اهمیت دارد که افراد، دارای منبع کنترل درونی باشند تا بتوانند روی فعالیت‌ها، تحقیقات و تفکراتشان تاثیر داشته باشند [14]. با توجه به نظریه اسناد می‌توان به این نتیجه رسید که باید دانشجویان را از اسناد بیرونی به سمت اسناد درونی که پایدارتر و موثرتر است، هدایت کرد.

پس راهبردهای فراشناختی و منبع کنترل در دانشجویان بنا به دلایل مختلف، از عرصه‌های مهم تحقیقاتی نظام آموزش عالی هستند؛ دلیل اول این است که منبع کنترل و باورهای فراشناختی می‌توانند کلید مهم درک رفتارهای مختلف دانشجویان مانند عملکرد تحصیلی، اُفت تحصیلی و فرسودگی تحصیلی در دوران تحصیل باشند. دلیل دوم این است که منبع کنترل و راهبردهای فراشناختی رابطه دانشجویان با دانشگاه خود را تحت تاثیر قرار می‌دهند. سوم اینکه منبع کنترل و راهبردهای فراشناختی می‌توانند شوق و اشتیاق دانشجویان به ادامه تحصیل را تحت تاثیر قرار دهند. با توجه به این نکته مهم، شناسایی متغیرهای پیش‌بینی‌کننده پیشرفت تحصیلی یکی از موضوع‌های اساسی در این عرصه است [15].

با توجه به مطالب ذکرشده هدف این پژوهش، بررسی رابطه بین راهبرد یادگیری فراشناختی و منبع کنترل با پیشرفت تحصیلی دانشجویان بود.

ابزار و روش‌ها

این پژوهش توصیفی- تحلیلی در بین تمام دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاه علوم پزشکی بیرجند در سال تحصیلی 94-1393 به‌تعداد 2621 نفر انجام شد. براساس جدول کرجسی و مورگان و با روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای 335 نفر از این افراد به‌عنوان نمونه تعیین شدند؛ به این صورت که ابتدا هر دانشکده به‌عنوان یک طبقه انتخاب شد و سپس دانشجویان متناسب با حجم جامعه از هر دانشکده به‌صورت کاملاً تصادفی انتخاب شدند.

برای جمع‌آوری داده‌ها از پرسش‌نامه راهبردهای یادگیری خودتنظیمی (MSLQ) پینتریچ و دی‌گروت که دارای ۴۷ سئوال در دو بخش باورهای انگیزشی و راهبردهای یادگیری خودتنظیمی (راهبردهای شناختی و فراشناختی) است، استفاده شد. این پرسش‌نامه راهبرد یادگیری فراشناختی را به‌شیوه مقیاس پنج‌گزینه‌ای لیکرت می‌سنجد. پرسش‌نامه دوم مورد استفاده، پرسش‌نامه 29سئوالی منبع کنترل راتر بود که برای سنجش انتظارات و اداراک فرد درباره منبع کنترل به‌کار می‌رود. هر سئوال از پرسش‌نامه دارای دو جمله به‌صورت (A) و (B) است که در یکی مقیاس کنترل درونی و در دیگری مقیاس کنترل بیرونی قرار دارد. 6 ماده از 29 ماده به‌صورت خنثی است که برای پوشیده نگه‌داشتن منظور پرسش‌نامه از آزمودنی به‌کار برده شده است. نمره‌گذاری این آزمون با شمارش جواب‌های کنترل درونی از 23 ماده است. کل نمره هر فرد نشان‌دهنده درجه و میزان کنترل او است. نمره 9 یا بالاتر نشانه منبع کنترل بیرونی و نمره کمتر از 9 نشانه منبع کنترل درونی است. برای تعیین پیشرفت تحصیلی دانشجویان از معدل دانشجویان به‌عنوان مولفه پیشرفت تحصیلی استفاده شد. روایی صوری پرسش‌نامه‌ها به تایید اساتید متخصص رسید و برای تعیین پایایی از شیوه آلفای کرونباخ استفاده شد که به ترتیب 85/0 و 81/0 به‌دست آمد.

برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، نرم‌افزار SPSS 14 مورد استفاده قرار گرفت. از آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی ارتباط بین متغیرها، از آزمون T مستقل برای مقایسه متغیرهای مورد بررسی براساس جنسیت و سن و از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه برای مقایسه متغیرهای مورد مطالعه براساس دانشکده استفاده شد.

یافته‌ها

1/45% شرکت‌کنندگان پسر و 9/54% دختر بودند. میانگین سنی پسران 2/5±4/21 سال و میانگین سنی دختران 2/4±7/19 سال

بود.

رابطه مثبت و معنی‌داری بین ابعاد راهبرد یادگیری فراشناختی و منبع کنترل درونی با پیشرفت تحصیلی مشاهده شد، اما رابطه بین ابعاد راهبرد یادگیری فراشناختی با منبع کنترل بیرونی به‌صورت منفی معنی‌دار بود (05/0p<؛ جدول 1).

بین میانگین متغیر‌های راهبرد یادگیری فراشناختی و منبع کنترل بر حسب جنس، دانشکده و سن تفاوت معنی‌داری وجود نداشت (05/0p>). بین پیشرفت تحصیلی دانشجویان براساس جنس تفاوت معنی‌دار مشاهده شد، اما براساس سن و دانشکده تفاوت معنی‌دار نبود (جدول 2).

بحث

پیشرفت تحصیلی همواره به‌عنوان امری حیاتی در تعلیم و تربیت، مورد توجه محققان تربیتی بوده است. به‌طور کلی عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی را می‌توان به دو دسته عوامل بیرونی و عوامل درونی تقسیم کرد. توانایی بالقوه افراد برای یادگیری متفاوت است و افراد در شرایط یکسان، متفاوت یاد می‌گیرند که از مهم‌ترین دلایل آن می‌توان به راهبردهای یادگیری و منبع کنترل اشاره کرد. پژوهش حاضر با تاکید بر عوامل درونی مربوط به یادگیرنده، به بررسی رابطه فراشناخت و منبع کنترل با پیشرفت تحصیلی پرداخت.

نتایج نشان داد که بین ابعاد راهبردهای فراشناختی با پیشرفت تحصیلی دانشجویان رابطه مثبت و معنی‌دار وجود دارد که این نتیجه با یافته پژوهش‌های مختاری و ریچارد [4]، ولترز [16]، لیم و همکاران [17]، دانکر و همکاران [18]، ویسی [19] و سیاح‌برگرد و همکاران [20] که از ارتباط معنی‌دار راهبرد یادگیری فراشناخت با پیشرفت تحصیلی صحبت می‌کنند، همسو است. پس می‌توان چنین استدلال کرد که راهبرد یادگیری فراشناختی معرف طرح‌ریزی، بازبینی و نظم‌دهی است و خود نظم‌دهی بیان می‌کند که آیا دانشجویان از اینکه چگونه یادگیری خود را نظم می‌دهند، آگاهی دارند یا خیر؟ در تبیین این یافته باید گفت هر چقدر فرد با نگاهی انتقادی مطالب را مطالعه کند و همیشه به‌دنبال شواهدی برای صحت آنها باشد یا اینکه توانایی بیشتری در طرح‌ریزی، بازبینی و نظم‌دهی داشته باشد، از راهبردهای موثرتری استفاده می‌کند و در صورت لزوم راهبردهای یادگیری، روش‌های مطالعه، زمان مطالعه و مکان مطالعه خود را تغییر می‌دهد و در نتیجه به پیشرفت بالاتری می‌رسد. با توجه به اینکه یادگیرندگانی که از نظر فراشناختی در سطح بالایی هستند، نسبت به آنچه که می‌خوانند توجه می‌کنند، همچنین اطلاعات حاضر را با اطلاعات قبلی خود ارتباط می‌دهند و توانایی بسط آن را دارند و از سوی دیگر از راهبردهای مناسبی چون نکته‌برداری استفاده می‌کنند و در فرآیند مطالعه و یادگیری خود برنامه‌ریزی و نظارت دارند و به‌طور کلی از نحوه خواندن خود آگاهی دارند، در نتیجه می‌توانند راهبردهای مناسب با متون مورد مطالعه را انتخاب کنند.

همچنین از آنجایی که راهبرد یادگیری فراشناختی، فراگیری، سازمان‌دهی و ذخیره‌سازی دانش و سهولت بهره‌برداری از آنها، برنامه‌ریزی، نظارت و کنترل، مدیریت در تنظیم وقت، نحوه تلاش، انتخاب محیط مطالعه و کمک‌گرفتن از افراد دیگر، کنترل اضطراب و اجتناب از تعلل یا مسامحه، برجسته‌نمودن اطلاعات و مرور مجدد آموزش داده‌شده را به‌همراه دارد، ترکیب این عوامل و تمرین آنها سبب بهبود عملکرد تحصیلی دانشجویان می­شود. راهبردهای مذکور با نظم‌دادن به ذهن و نوع مطالعه افراد، آنان را قادر می­سازد بر فرآیند یادگیری و مطالعه خود مسلط شوند و برای آن برنامه‌ریزی کنند که به‌نظر می­رسد تمرین این مهارت‌ها در درازمدت موجب افزایش عملکرد تحصیلی شود. دانشجویانی که از راهبردهای خودتنظیم‌گری فراشناختی بیشتری استفاده می­کنند، در هنگام تدریس استاد یا هنگام مطالعه سعی می‌کنند همان زمان با معنی‌دارکردن اطلاعات، ایجاد ارتباط منطقی با اطلاعات و داشته‌های قبل، کنترل چگونگی این فرآیند و ایجاد محیط یادگیری مناسب، مطالب را یاد بگیرند و عملکرد تحصیلی خود را بالا ببرند.

نتایج یافته دیگر حاکی از ارتباط مثبت منبع کنترل درونی با پیشرفت تحصیلی و ارتباط منفی با منبع کنترل بیرونی بود که این یافته با نتایج پژوهش‌های مک‌سینگا و نمتی [21]، آرگانداده و ایتوآ [22] و اسلاتر [23] که بیان می‌کنند رابطه مثبت و معنی‌داری بین منبع کنترل درونی و پیشرفت تحصیلی وجود دارد، همسو است. ولی با نتایج پژوهش‌های سیندانه [24] و بولن و تورانس [25] که از عدم وجود ارتباط معنی‌دار بین منبع کنترل و پیشرفت تحصیلی صحبت می‌کنند، همسو نیست. پس می‌توان چنین استلال کرد آنچه که در پیشرفت تحصیلی نقش عمده‌ای ایفا می‌کند در وهله نخست انتظارات فرد است، یعنی این تصور که فرد خود را در برخورد با تکلیف توانمند بداند یا عوامل شانس را دخیل بداند. منبع کنترل در مقایسه با دیگر مولفه‌ها بیشتر تحت تاثیر انباشتی از تجارب یادگیری است. فرد طی زمان به‌تدریج به این درک می‌رسد که در یک تکلیف خاص تا چه اندازه توانمند است و در چالش با آن تا چه اندازه می‌تواند موفق باشد. این یافته با مشاهدات ما نیز همخوانی دارد، اگر در انجام کاری خود را توانمند احساس کنیم (و در عین حال تا اندازه‌ای هم مجبور به انجام‌دادن آن باشیم)، در انجام تکالیف کوشش و پافشاری بیشتری می‌کنیم و سرانجام به پیشرفت بالاتری می‌رسیم. با توجه به این یافته‌ها می‌توان گفت باید در تعلیم و تربیت افراد تا حد امکان تقویت‌کننده‌های بیرونی که موجب انگیزش بیرونی می‌شود کمتر استفاده شود تا زمینه برای انجام تقویت‌کننده‌های درونی و انگیزش درونی آماده شود. چنانچه دانشجو برای انجام فعالیت‌هایش، توجیهات بیرونی نداشته باشد، سعی می‌کند که به انگیزه‌های درونی و ارزشمنددانستن فعالیت‌ها بپردازد و این موجب تضعیف منبع کنترل بیرونی و تقویت منبع کنترل درونی می‌شود.

همچنین براساس نتایج، بین میانگین متغیرهای راهبرد یادگیری فراشناختی، منبع کنترل و پیشرفت تحصیلی براساس دانشکده و سن دانشجویان تفاوتی وجود نداشت.

از محدودیت‌های این پژوهش می‌توان به عدم همکاری کلیه دانشجویان در تکمیل پرسش‌نامه و وضعیت روحی و مشکلات دانشجویان اشاره نمود که ممکن است بر نحوه پاسخ‌دهی آنان اثرگذار بوده باشد که کنترل آن خارج از توان پژوهشگر بود.

پیشنهاد می‌شود اساتید با طراحی تکالیف مناسب، آموزش راهبردهای مطالعه و استفاده از روش‌های آموزشی جدید، دانشجویان را به استفاده از جهت‌گیری یادگیری مناسب و گرایش به سمت منبع کنترل درونی ترغیب کنند.

نتیجه‌گیری

راهبرد یادگیری فراشناختی و منبع کنترل، دو عامل مهم و تاثیرگذار بر ارتقای یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانشجویان هستند.

تشکر و قدردانی: از معاونت محترم آموزشی، کمیته پژوهش در آموزش، معاونت محترم تحقیقات دانشگاه و دانشجویان عزیز دانشگاه برای همکاری صمیمانه تقدیر می‌شود.

تاییدیه اخلاقی: در کمیته اخلاق دانشگاه مصوب شده است.

تعارض منافع: با منافع کسی تعارض ندارد.

منابع مالی: این مقاله برگرفته از طرح تحقیقاتی با کد 1088 است که توسط معاونت تحقیقات دانشگاه حمایت مالی شده است.