مقدمه

توجه به عوامل موثر بر عملکرد تحصیلی سال‌هاست که مورد توجه متخصصان آموزش و پرورش و نظام آموزش عالی قرار گرفته است [1]. از آنجایی که دانش‌آموزان و دانشجویان به عنوان رکن اساسی نظام آموزشی، در دستیابی به اهداف نظام آموزشی نقش و جایگاه ویژ‌­ای دارند، توجه به این قشر از جامعه از لحاظ آموزشی و تربیتی، باروری و شکوفایی هر چه بیشتر نظام آموزشی و تربیتی را موجب می‌شود [2]. به ویژه در دانشجویان پرستاری که حرفه آینده آنها، بار اخلاقی زیادی به همراه داشته و عدم مهارت ممکن است از نظر مالی و معنوی برای آنها و نیز برای جامعه، هزینه گزافی به بار آورد [3].

یکی از موارد مهم یادگیری که برای یادگیری دانش‌آموزان و دانشجویان ضروری است، اشتیاق تحصیلی است که از عوامل مثبت در موفقیت تحصیلی دانشجویان به شمار می‌رود [4]. اشتیاق تحصیلی، عاملی مهم در تعیین رشد شخصی و پیشرفت تحصیلی دانشجویان در دانشگاه‌هاست [5]. مفهوم اشتیاق تحصیلی در رابطه با تجربه دانشجویان در دانشگاه، عموماً به عنوان پدیده‌ای چندبُعدی بوده که ممکن است از عوامل مختلف مربوط به فرد و بافتی که در حال یادگیری در آن هستند، به وجود آمده باشد [6]. در مدل‌های جدید اعتقاد بر این است که دانشجویان دارای ابعاد رفتاری (رفتارهایی نظیر رفتارهای مثبت، پرداختن به تکالیف درسی و مشارکت در کلاس)، عاطفی (احساسات، علایق، ادراکات و نگرش­های دانشجو نسبت به دانشگاه) و شناختی (نیروگذاری روان‌شناختی دانش­آموزان در امر یادگیری و کاربرد راهبردهای خودتنظیمی توسط آنها) هستند که هر کدام به نحوی عملکرد تحصیلی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهند [6]. اشتیاق تحصیلی دو معنی کلی دارد که یکی بر مشارکت فعال و تعهد عاطفی دانشجویان بر یادگیری خودشان متمرکز است و دیگری بر تمایل فرد برای تبعیت و سازگاری با قوانین، موضوعات، فرآیندها و ارزش‌های سازمانی اشاره دارد [7].

یکی از متغیرهایی که در زمینه اشتیاق تحصیلی دانشجویان نیازمند بررسی است، بهزیستی اجتماعی است. کییز [8] بهزیستی اجتماعی را به عنوان گزارش شخصی افراد از کیفیت ارتباطات آنها با دیگران تعریف می‌کند. فرآیند اجتماعی، مرکز تاثیر متقابل افراد و تغییر رفتار افراد روی یکدیگر است. در بُعد تربیت، فرآیندهای اجتماعی شامل سازگاری جمعی، همکاری، توافق، مخالفت و تشابه است. کار مهم تعلیم و تربیت در این فرآیند این است که به افراد کمک می­کند در برخورد با فرهنگ­های مختلف، افکار، عقاید و آداب، آنچه مفید برای زندگی جمعی و فردی است را مورد توجه قرار داده و با باورها مشابه سازد؛ در این جریان فرد نسبت به رفتارهای دیگران دقیق‌تر می‌شود و از بین آنها رفتارهای پسندیده را جذب می­کند [9]. ادبیات پژوهشی نشان می‌دهد که روابط در محیط آموزشی (به طوری که دانشجویان احساس ارزش و پشتیبانی کنند)، نقش بسیار حیاتی در ارتقای رفتارهای اجتماعی مطلوب در کلاس درس و در پرورش اشتیاق تحصیلی و موفقیت دارد [10]. همچنین یافته­های پژوهشی نشان می‌دهد که  تجارب دانشجویان در سیستم اجتماعی و علمی دانشگاه و همچنین مواجهه دانشجویان پرستاری با چالش‌ها و تنش‌زاهای مختلف مثل کار در بخش‌های بیمارستانی، تسلط پزشکان، ترس از ابتلا به بیماری، برخورد با مسایل و مشکلات بیماران، مسایل آموزشی و حجم بالای دروس، بر سطح انسجام دانشجویان تاثیر داشته و این امر متعاقباً یادگیری و تصمیم­ دانشجویان درباره ادامه تحصیل در دانشگاه را تحت تاثیر قرار می­دهد [11، 12].

یکی دیگر از متغیرهایی که می‌تواند بر اشتیاق تحصیلی دانشجویان پرستاری تاثیر گذار باشد، سرزندگی تحصیلی است. سرزندگی تحصیلی، تاب‌آوری تحصیلی را در چارچوب زمینه روان‌شناسی مثبت منعکس می­کند. سرزندگی تحصیلی به صورت توانایی دانش‌آموز برای موفقیت در برخورد با موانع و چالش‌های تحصیلی که در مسیر زندگی تحصیلی معمول قرار دارند، تعریف شده است [13]. همچنین سرزندگی تحصیلی به پاسخ مثبت، سازنده و انطباقی به انواع چالش‌ها و موانعی که در عرصه مداوم و جاری تحصیلی تجربه می­شوند، اشاره دارد [14]. بی‌علاقگی، خستگی و فرسودگی تحصیلی (به عنوان نقطه مقابل سرزندگی تحصیلی) رابطه معکوسی باعملکرد تحصیلی دانش‌آموزان دارد [2]. پیشینه پژوهشی نشان می‌دهد که دانشجویان پرستاری به دلیل تجربه تنش‌زاهای تحصیلی مختلفی که در  محیط آموزشی و تحصیلی با آنها روبه‌رو هستند از فرسودگی تحصیلی بیشتری برخوردارند [3]؛ به طوری که تنش‌زاهای تحصیلی دانشجویان پرستاری نقش مهمی در  فرسودگی تحصیلی و به تبع آن، خستگی هیجانی و ذهنی برای آنها دارد و موجب کاهش اشتیاق آنها به مطالب درسی و همچنین کاهش مشارکت آنها در فعالیت‌های دانشگاهی و کلاسی شده و در نهایت منجر به اُفت تحصیلی آنها می‌شود [15، 16].

زندگی تحصیلی از مهم‌ترین دوره‌های زندگی فرد است که بر تربیت و یادگیری ثمربخش و موفقیت‌آمیز فرد تاثیر می‌گذارد و لیاقت‌ها و توانایی­ها ایجاد شده و پیشرفت­های علمی حاصل می­شود. اما در زندگی روزانه تحصیلی، دانشجویان با انواع چالش­ها، موانع و فشارهای خاص این دوره (ازجمله نمرات ضعیف، تنش‌زاهای دانشجویی، تهدید اعتماد به­نفس در نتیجه عملکرد، کاهش انگیزش، تعامل و غیره) مواجه می‌شوند. برخی از دانشجویان در برخورد با این موانع و چالش­ها موفق عمل می­کنند، اما گروه دیگری از دانشجویان در این زمینه ناموفق هستند [17]. بنابراین، باید ابعاد مختلف وضعیت تحصیلی دانشجویان از جمله سرزندگی تحصیلی و اشتیاق عاطفی، شناختی و رفتاری آنان مورد بررسی قرار گیرند تا بتوان اطلاعات دقیق‌تری از وضعیت تحصیلی دانشجویان به دست آورد.

پژوهش حاضر درصدد است تا به بررسی نقش بهزیستی اجتماعی و سرزندگی تحصیلی بر اشتیاق تحصیلی (رفتاری، عاطفی و شناختی) دانشجویان پرستاری بپردازد. همچنین از آنجایی که دانشجوان پرستاری از شرایط تحصیلی پراسترس و متفاوتی با سایر دانشجویان برخوردار هستند و در زمینه عوامل اجتماعی بهزیستی و سرزندگی تحصیلی آنها و رابطه آن با اشتیاق تحصیلی در این دانشجویان پژوهش زیادی انجام نشده، هدف پژوهش حاضر تبیین اشتیاق تحصیلی دانشجویان پرستاری براساس بهزیستی اجتماعی و سرزندگی اجتماعی بود.

ابزار و روش‌ها

در این پژوهش همبستگی که در دانشجویان پرستاری دانشگاه علوم پزشکی اراک در سال تحصیلی 94-1393 انجام شد، 210 نفر به شیوه نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند.

برای گردآوری داده از 3 پرسش‌نامه اشتیاق تحصیلی، بهزیستی اجتماعی کییز و سرزندگی تحصیلی استفاده شد.

مقیاس اشتیاق تحصیلی توسط فردریکز و همکاران [6] ساخته شده که دارای 3 خرده‌مقیاس رفتاری (گویه‌های 1 الی 4)، عاطفی (گویه‌های 5 الی 10) و شناختی (گویه‌های 11 الی 14) و 14 گویه است. پاسخ هر گویه در طیف 5درجه‌ای لیکرت از "هرگز" (1 نمره) تا "در تمام اوقات" (5 نمره) بود. فردریکز و همکاران ضریب پایایی این مقیاس را 86/0 گزارش کرده‌اند [6]. همچنین در پژوهشی در ایران که توسط عباسی و همکاران بعد از ترجمه و هنجاریابی پرسش‌نامه حاضر در دانشجویان علوم پزشکی انجام شد، ضریب آلفای 66/0 برای این پرسش‌نامه به‌دست آمده است [18].

پرسش‌نامه 33سئوالی بهزیستی اجتماعی توسط کییز [8] بر اساس مدل نظری وی از سازه بهزیستی اجتماعی، تهیه شده است. در این مقیاس، 6 گویه مربوط به عامل مشارکت اجتماعی، 7 گویه مربوط به انسجام اجتماعی، 7 گویه مربوط به پذیرش اجتماعی و 6 گویه مربوط به پیوستگی اجتماعی و 7 گویه مربوط به شکوفایی اجتماعی است. کییز ضریب آلفای کرونباخ برای عامل‌های انسجام اجتماعی، شکوفایی اجتماعی، همبستگی اجتماعی، مشارکت اجتماعی و پذیرش اجتماعی را به ترتیب 57/0، 65/0، 81/0، 75/0 و 77/0 گزارش کرده است. حیدری و غنایی  نیز در پژوهشی آلفای کرونباخ کل پرسش‌نامه را 83/0 به دست آورده‌اند [19].

پرسش‌نامه سرزندگی تحصیلی الگویی از مقیاس سرزندگی تحصیلی مارتین و مارش است [20]. این پرسش‌نامه که شامل 4 گویه است، توسط دهقانی‌زاده و حسین‌چاری توسعه داده شده است [17]. برای اجرای این مقیاس در فرهنگ ایرانی، ابتدا یک متخصص در رشته روان­شناسی و یک متخصص در رشته زبان انگلیسی متن سئوال‌های مقیاس را به فارسی ترجمه کردند. بعد از ترجمه گویه­های مقیاس مارتین و مارش [20]، تعدادی گویه­ بر اساس فرم اصلی مقیاس بازنویسی شدند و در مورد گویه­ها از اساتید روان‌شناسی تربیتی نظرخواهی شد. پاسخ‌دهی به این ابزار بر اساس طیف پنج‌درجه‌ای لیکرت از "کاملاً مخالف" (1 نمره) تا "کاملاً موافق" (5 نمره) انجام می‌شود. نتایج حاصل از پژوهش دهقانی‌زاده و حسین‌چاری نشان می‌دهد که ضریب آلفای کرونباخ این پرسش‌نامه برابر 8/0 و ضریب بازآزمایی برابر با 73/0 است [17].

روش اجرا به صورت پرسش‌نامه‌ای و شیوه پُرکردن پرسش‌نامه‌ها به این ترتیب بود که شرکت‌کنندگان به روش جمعی و پس از اتمام کلاس درس، پس از ارایه توضیحات لازم و هدف پژوهش، به پرسش‌نامه‌ها به‌طور همزمان پاسخ دادند. ورود به مطالعه پس از ارایه توضیحات کاملاً جنبه اختیاری داشت و افراد شرکت‌کننده رضایت کتبی خود برای شرکت در پژوهش را اعلام کردند.

داده‌ها با نرم‌افزار SPSS 18 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و از آزمون‌های همبستگی پیرسون (برای بررسی رابطه بهزیستی اجتماعی و سرزندگی تحصیلی با اشتیاق تحصیلی) و رگرسیون چندمتغیره ( به منظور پیش‌بینی واریانس اشتیاق تحصیلی براساس نمرات بهزیستی اجتماعی و سرزندگی تحصیلی) برای تحلیل داده‌ها استفاده شد.

یافته‌ها

از مجموع 210 نفر مورد مطالعه، 115 نفر (8/54%) مونث و 182 نفر (7/86%) مجرد بودند. 95 نفر مذکر (23/45%) و 115نفر مونث (76/54%) بودند. 56 نفر (7/26%) از مشارکت‌کنندگان در پژوهش در سال اول، 62 نفر (5/29%) در سال دوم، 68 نفر (3/32%) در سال سوم و 29 نفر (8/13%) در سال چهارم مشغول به تحصیل بودند.

میانگین نمره کلی بهزیستی اجتماعی 21/13±68/98، اشتیاق تحصیلی 98/5±55/40 و سرزندگی تحصیلی 85/7±58/18 بود. بهزیستی اجتماعی با اشتیاق تحصیلی (001/0p<؛ 183/0=r) و نیز خرده‌مقیاس‌های اشتیاق عاطفی (048/0p<؛ 103/0=r) و اشتیاق شناختی (003/0p<؛ 154/0=r) همبستگی مثبت و معنی‌داری داشت (جدول 1).

با توجه به عدم وجود همبستگی بین سرزندگی تحصیلی و اشتیاق تحصیلی و خرده‌مقیاس‌های آن سرزندگی تحصیلی قدرت پیش‌بینی اشتیاق تحصیلی را نداشت، اما بهزیستی اجتماعی توان پیش‌بینی 33% از واریانس اشتیاق تحصیلی را داشت.

بحث

یافته‌های پژوهش حاضر این فرضیه را که بهزیستی اجتماعی در اشتیاق تحصیلی دانشجویان پرستاری نقش دارد مورد تائید قرار داد. این یافته‌ها با نتایج پژوهش سورینز و اشمیت [11] همسو است که نشان دادند مشارکت و درگیری دانشجویان در سیستم اجتماعی و علمی دانشگاه بر سطح انسجام دانشجویان تاثیر داشته و در نتیجه موجب افزایش اشتیاق دانشجویان به ادامه تحصیل و افزایش کارآیی تحصیلی آنها می‌شود. لازمه درگیری با فعالیت‌های تحصیلی، ایجاد انگیزش تحصیلی و داشتن شوق هیجانی یا به نوعی داشتن اشتیاق عاطفی- شناختی نسبت به تحصیل و محیط یادگیری، مشارکت و همکاری هرچه بیشتر دانشجویان در فعالیت‌های دانشگاهی است که احتمال موفقیت تحصیلی را نیز افرایش می‌دهد. خصوصاً دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی به دلیل شرایط تحصیلی خاص خود و گذراندن دوره‌های کارورزی بیشتر نسبت به دانشجویان دیگر، نیازمند حضور پُررنگ‌تر و بیشتری در محیط دانشگاهی و بیمارستانی هستند. همان طور که پژوهش‌ها نشان می‌دهند، روابط اجتماعی مبتنی بر کلاس درس در انواع عملکرد حفاظتی، احساس تعلق، حمایت عاطفی و اطلاعات ملموس، راهنمایی شناختی و بازخورد مثبت ارایه می‌دهند و روابط حمایتی مبتنی بر مدرسه به طور معنی‌داری اشتیاق و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان و دانشجویان را افزایش می‌دهد [21]. نقش اساسی عوامل اجتماعی و محیطی موثر بر سلامت، از زمان­های بسیار قدیم شناسایی شده­ است. بی‌توجهی به ابعاد روانی، رفتاری و اجتماعی افراد، موجب آسیب‌پذیری افراد در ابعاد روانی، خودکشی، فرار از خانه، اُفت تحصیلی و سایر آسیب‌های اجتماعی می‌شود و از جمله مواردی است که باید به آن توجه خاص شود [22]. با توجه به مسایل مطرح‌شده و نظر به اینکه بهزیستی اجتماعی به عنوان عامل روانی- اجتماعی می­تواند نقش مهمی در سلامت روان و به تبع آن تاثیرگذاری بر فاکتورهای روانی از جمله اشتیاق عاطفی، شناختی و رفتاری برای رشد در ابعاد مختلف آن داشته باشد، از این رو وجود رابطه معنی‌دار بین بهزیستی اجتماعی و اشتیاق عاطفی، شناختی و رفتاری در دانشجویان قابل درک است. در واقع این یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های انجام شده در این زمینه همسو هستند که نشان می‌دهند انگیزه افراد تحت تاثیر مشارکت و ساختارهای اجتماعی است [23]. هنگام توصیف انگیزه­ و اشتیاق ضرورری است که به زمینه‌های اجتماعی آن توجه شود. هر فرد تلاش می‌کند به نحوی به وظایف مورد نظر خویش عمل کند ولی از آنجایی که این امر در یک محیط اجتماعی اتفاق می‌افتد، مفاهیمی از قبیل مشارکت، رقابت، تشکیل گروه، اهداف و پیشرفت گروه مطرح می‌شوند [24]. مشارکت با سایر اعضای گروه و جامعه، دیده‌شدن، بودن و مفیدبودن را در فرد ایجاد می‌کند و در ادامه با بازخوردی که از اطرافیان می‌گیرد، انرژی و انگیزه بیشتری برای ادامه کار و فعالیت پیدا می‌کند. از این رو، وجود رابطه بین مشارکت اجتماعی و اشتیاق عاطفی، شناختی و رفتاری قابل درک است. به عبارت دیگر، پذیرش فرد توسط سایر افراد، گروه و جامعه‌ای که در آن زیست می‌کند، هویت او را بر اساس احساسات مثبتی همچون دیده‌شدن، مهم‌بودن، دوست‌داشتنی‌بودن و غیره را شکل می‌دهد که بازخورد مثبتی در شکل‌گیری خودپنداره فرد دارد. این امر موجب ایجاد انگیزه و اشتیاق در فرد در زمینه‌های مختلف می‌شود. ویژگی‌های روان‌شناختی انسان به دلیل ماهیت اجتماعی انسان، تاثیرپذیر از شرایط اجتماعی و سطح کیفیت فاکتورهای اجتماعی است. بر اساس تعریف بهزیستی اجتماعی که گزارش شخصی افراد از کیفیت ارتباطات آنها با دیگران است [8]؛ مشخص می‌شود که نوع و چگونگی ارتباط با دیگران تاثیر مهمی در بهزیستی اجتماعی و در کل سطح بهزیستی فرد و کیفیت زندگی و سلامت روان او دارد. داشتن ارتباط پیوسته با دیگران، احساس پذیرفته‌شدن از سوی آنها، مشارکت با افراد دیگر در زمینه‌های مختلف، داشتن امید به شکوفایی بهتر در آینده، همگی موجب پیدایش احساسات مثبت، امید و انگیزه و اشتیاق در زمینه‌های مختلف از جمله اشتیاق تحصیلی در فرد می‌شود.

یافته‌های پژوهش حاضر این فرضیه را که سرزندگی تحصیلی، اشتیاق رفتاری، عاطفی و شناختی دانشجویان پرستاری را پیش‌بینی می‌کند، مورد تایید قرار نداد. این یافته‌ها با نتایج پژوهش قبلی [16] که نشان دادند فرسودگی تحصیلی و سرزندگی تحصیلی پایین با کاهش اشتیاق و اُفت تحصیلی دانشجویان پرستاری مرتبط است، همسو نیستند. با توجه به اینکه در این زمینه پژوهشی صورت نگرفته است، با اطلاعات حاصل از شرایط تحصیلی و تنش‌زاهای دانشجویان پرستاری و ارتباط آن با فرسودگی و خستگی تحصیلی که در دست است می‌توان چنین بیان کرد که دانشجویان پرستاری از آنجا که با عوامل استرس‌زای تحصیلی مختلفی مواجه هستند [25]، با احتمال بیشتری در برخورد با چالش‌های پیش رو از روش‌های مقابله‌ای اجتنابی برای کاهش بار هیجانی منفی استفاده می‌کنند که موجب سرزندگی کمتر می‌شود. به تبع آن نیز زمان مواجهه آنها به صورت اجتنابی با مساله، نمی‌توان به‌راحتی رابطه سرزندگی با اشتیاق تحصیلی را در این دانشجویان تبیین کرد. به عبارت دیگر، از آنجایی که دانشجویان پرستاری تحت تاثیر عوامل مختلفی که بر عملکردشان تاثیر می‌گذارد قرار دارند، نمی‌توان به وضوح تبیین کرد که افزایش یا کاهش اشتیاق نتیجه کاهش یا افزایش تنش‌زاهاست یا نتیجه کاهش و افزایش سرزندگی تحصیلی. یعنی گاهی عوامل استرس‌زای تحصیلی دانشجویی، بررسی رابطه بین سرزندگی و اشتیاق تحصیلی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

از جمله محدودیت‌های پژوهش حاضر، مربوط به روش انجام پژوهش است. از آنجایی که پژوهش حاضر از نوع همبستگی بود، امکان مداخله تجربی و کنترل همه متغیرهای مزاحم، چندان میسر نبود و همچنین با توجه به اینکه نمونه مورد پژوهش مختص شهر اراک بود، تعمیم‌پذیری نتایج نیازمند مطالعات تکمیلی با نمونه بیشتر است. با توجه به نتیجه پژوهش و اهمیت بهزیستی اجتماعی بر اشتیاق تحصیلی دانشجویان پرستاری، پیشنهاد می‌شود که مسئولان و برنامه‌ریزان آموزشی تدابیر لازم برای ارایه آموزش‌های لازم و  برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای بهبود مهارت‌ها و افزایش کارآیی این دانشجویان را مد نظر قرار دهند. همچنین با توجه به اهمیت پرستاران در جامعه و نقش ارتباط درست و همدلی با بیماران، پیشنهاد می‌شود که در پژوهش‌های آتی، عوامل استرس‌زا و دیگر عوامل روانی و خانوادگی موثر بر عملکرد بهینه این دانشجویان مد نظر قرار گیرد.

نتیجه‌گیری

بهزیستی اجتماعی عامل مهمی در تعیین اشتیاق تحصیلی دانشجویان پرستاری است ولی سرزندگی تحصیلی نقشی در این زمینه ندارد.

تشکر و قدردانی: محققان بر خود لازم می‌دانند که از کلیه دانشجویان و کارکنان دانشگاه علوم پزشکی شهر اراک که با ما در انجام پژوهش حاضر صادقانه همکاری نمودند، کمال تشکر و احترام خود را اعلام دارند.

تاییدیه اخلاقی: برای انجام پژوهش حاضر ضمن جلب رضایت آگاهانه اعضای نمونه و توضیح واضح اهداف پژوهش، مجوزهای لازم هم از دانشگاه علوم پزشکی اراک اخذ شده است.

تعارض منافع: تعارض منافعی بین نویسندگان وجود ندارد.

منابع مالی: پژوهش حاضر صرفاً با هزینه‌های شخصی نویسندگان تهیه شده است.