مقدمه

تعلل ورزی یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در جلوگیری از رشد شخصی است و می‌تواند مانعی جدی در رسیدن دانشجویان به اهدافشان باشد ^]1[. تعلل ورزی به معنی تأخیر انداختن، و درنگ کردن است و زمانی رخ می‌دهد که فرد از انجام دادن کاری که لازمه رسیدن به موفقیت و اهدافش است، طفره برود و به بهانه‌های مختلف و نامعتبر انجام کارها را به تأخیر اندازد ^{[3، 2]}. تعلل ورزی را می‌توان به عنوان یک عادت بد که بسیاری از افراد در زندگی روزانه با آن درگیر هستند، در نظر گرفت که باعث اخلال در انجام کارهای مهم و مفید روزانه می‌شود. به خصوص کارهایی که باید در مدت زمان مشخصی انجام شود ^{[5، 4].}

رفتار مشکل آفرین تعلل ورزانه با پیامدهای منفی بسیاری مرتبط است به طوری که پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند تعلل ورزی با افسردگی، اضطراب و استرس، عزت نفس پایین، ترس از شکست و تنبلی مرتبط است ^]9-6[. تعلل ورزی باعث بی قراری، گوشه گیری و عقب نشینی به علت کمبود وقت یا انجام ناقص کارها می‌شود ^]3-1[.  تعلل ورزی در جامعه دانشجویان می‌تواند باعث مشکلات عمده به خصوص کاهش عملکرد و پیشرفت تحصیلی و در نتیجه افزایش مشکلات روانشناختی شود ^]10[.

ذهن افراد تعلل ورز سرشار از افکار قضاوت کننده، واکنشی، قضاوت گونه، خود انتقادی و منفی است که مانع از فعالیت سازنده آن‌ها می‌شود ^]9-8[. همچنین دانشجویان تعلل ورز، به دلیل عدم برخورداری از برخی مهارت‌های مهم زندگی همچون تنظیم هیجان، ممکن است نتوانند با برخی چالش‌های روزمره زندگی زناشویی برخورد سازنده داشته باشند که زمینه ساز افسردگی، اضطراب و کناره گیری آن‌ها از فعالیت‌های تحصیلی و در نتیجه افت تحصیلی و تعلل ورزی می‌شود ^]10-7[. در این میان باید به نقش مؤثر برخی مهارت‌های روانشناختی و هیجانی همچون ذهن آگاهی و تنظیم هیجان اشاره کرد که می‌توانند در افزایش توانمندی افراد در حوزه‌های مختلف زندگی، به خصوص در زندگی تحصیلی کمک کند ^]12-11[.

ذهن آگاهی به معنای توجه کردن به شیوه‌ای خاص، هدفمند، در زمان کنونی و بدون قضاوت و پیش‌داوری تعریف شده است ^]13[. افرادی که در مقیاس‌های مربوط به ذهن آگاهی نمرات بیشتری کسب می‌کنند، نسبت به فعالیت‌های روزانه خود آگاهی بیشتری دارند و بیشتر با ویژگی‌های خودکار ذهنشان (به طور مثال تمایل به گریز از زمان حال و درگیر در گذشته و آینده بودن، نگرشی قضاوت گونه به پدیده‌های تغییرپذیر درونی و بیرونی) آشنایی پیدا می‌کنند و آگاهی لحظه به لحظه را در خود پرورش می‌دهند ^]14[.

ذهن آگاهی می‌تواند به افراد در بهبود جنبه‌های مختلف زندگی به خصوص در بهبود عملکرد یادگیری و تحصیلی نقش مفید داشته باشد. نتایج پژوهشی نشان داد که ذهن آگاهی می‌تواند آگاهی عمیق‌تر نسبت به احساسات و افکار دشوار را افزایش و استرس را کاهش دهد، پیگیری تکالیف را بالا ببرد و تعلل ورزی را پایین بیاورد و سلامتی را بهبود ببخشد ^]15[. نتایج پژوهشی دیگر نشان داد که ذهن آگاهی به دلیل تأثیر مثبتی که بر افزایش خودکنترلی و کمک طلبی دارد، می‌تواند باعث کاهش گرایش به تعلل ورزی شود ^]16[. همچنین نتایج بررسی‌های انجام شده نشانگر آن است که تعلل ورزی با عدم حضور ذهن، استرس زیاد و بهزیستی روانشناختی ادراک شده پایین مرتبط است و افراد ذهن آگاه در انجام تکالیف موفق‌تر عمل می‌کنند، به همین دلیل به احتمال کمتری ممکن است که درگیر تعلل ورزی شوند ^{]11، 18-17[}.

 یکی دیگر از متغیرهایی که علاوه بر ذهن آگاهی، استفاده از آن اهمیت بالایی در بهبود عملکرد دانشجویان دارد و سبب موفقیت و پیشرفت آن‌ها در تمام زمینه‌ها، مخصوصاً تحصیلی می‌شود، تنظیم هیجان است ^]20-19[. تنظیم هیجان فرآیندی است که به افراد در افزایش، کاهش و یا حفظ مؤلفه‌های هیجانی، رفتاری و شناختی کمک می‌کند و در اثر برخورداری از مهارت تنظیم هیجانی، افراد توانایی این را دارند که هیجان خود را به شیوه‌ای مناسب ابراز کنند و در صورتی که درگیر هیجانات ناخوشایند همچون احساس اندوهگینی شوند، بتوانند از شدت آن کم کنند ^]21[. افرادی که از مهارت‌های تنظیم هیجانی برخوردار هستند، می‌توانند به خوبی هیجانات منفی را کاهش دهند و یا کنترل کنند و بین تنظیم هیجان با کاهش آسیب رساندن به خود و کاهش نشانه‌های افسردگی، اضطراب و استرس ارتباط معنادار وجود دارد ^]22[.

موقعیت‌های تحصیلی نیز پر از چالش‌هایی است که ممکن است تهدیدی برای بهزیستی هیجانی دانشجویان محسوب گردد. بنابراین برخورداری از مهارت تنظیم هیجان علاوه بر تأثیر کلی که می‌تواند بر بهبود کیفیت زندگی افراد داشته باشد، در بهبود وضعیت تحصیلی و کاهش تعلل ورزی نیز می‌تواند سهم عمده‌ای داشته باشد ^{]20، 19[}.

نتایج یک بررسی نشان داد که تنظیم هیجان باعث افزایش کیفیت رابطه شاگرد و استاد می‌شود و شاگردانی که از تنظیم هیجان بالاتری برخوردار باشند، انگیزش تحصیلی بیشتری دارند و موفقیت بیشتری را کسب می‌کنند ^]19[. نتایج پژوهشی دیگر نیز نشان داد که بین هیجانات خوشایند در محیط درس و تنظیم هیجان با پیشرفت تحصیلی رابطه مثبت و معنادار وجود دارد.

 در واقع هیجانات خوشایند به همراه برخورداری از مهارت تنظیم هیجان باعث کسب نمرات بیشتر در محیط آموزشگاهی می‌شود ^]20[. همچنین تنظیم هیجان با بسیاری از عوامل زمینه ساز تعلل ورزی همچون افسردگی و اضطراب رابطه معناداری دارد. در واقع افرادی که بتوانند به تنظیم هیجانات خود به خصوص آن بخش از هیجانات که ناخوشایند می‌باشد، بپردازند، میزان کمتری از افسردگی و اضطراب را تجربه خواهند کرد که همه این‌ها با کاهش گرایش به تعلل ورزی مرتبط است^]6[.

با توجه به مطالب مطرح شده، تعلل ورزی یکی از عوامل تهدید کننده سلامت روان و عملکرد تحصیلی دانشجویان به حساب می‌آید، اما برخورداری از مهارت ذهن آگاهی و تنظیم هیجان با پیامدهای مثبت روانشناختی و سلامت هیجانی همراه است. به همین دلیل هدف از پژوهش حاضر بررسی رابطه بین ذهن آگاهی و تنظیم هیجان با تعلل ورزی تحصیلی دانشجویان بود.

روش‌ها

روش این پژوهش از نوع همبستگی است. در پژوهش حاضر ذهن آگاهی و تنظیم هیجان به عنوان متغیرهای پیش بین و تعلل ورزی به عنوان متغیر ملاک در نظر گرفته شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل 2500 نفر از دانشجویان مشغول به تحصیل مقطع کارشناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه گیلان در سال تحصیلی 1393- 1392 می‌باشند که از میان آن‌ها 335 نفر با توجه به جدول کرجسی و مورگان ^]23[ و به شیوه نمونه گیری تصادفی خوشه‌ای انتخاب شدند.

به منظور نمونه گیری، دانشجویان بر حسب رشته‌های تحصیلی، در 9 خوشه دسته بندی شدند. در مرحله بعد هر یک از این خوشه‌ها بر اساس سال ورود به دانشگاه، به 36 خوشه تقسیم گردید. پس از ثبت خوشه‌ها در یک جدول و به صورت تصادفی 10 خوشه جهت انتخاب نمونه گیری انتخاب شد. سپس با مراجعه محقق به کلاس‌ها و ارائه توضیحاتی به دانشجویان در ارتباط با هدف از اجرای پرسشنامه، از آن‌ها خواسته شد که به همه سؤالات پرسشنامه صادقانه پاسخ دهند و اگر در پاسخ به سؤالات ابهامی داشتند، از محقق بپرسند. همچنین به صورت شفاهی به آن‌ها اطمینان داده شد که پاسخ‌هایشان کاملاً محرمانه خواهد ماند، بدین ترتیب افراد شرکت کننده با رضایت آگاهانه در پژوهش شرکت کردند. شرایط لازم برای ورود به پژوهش شامل رضایت و علاقه به شرکت در پژوهش، دانشجوی مقطع کارشناسی بودن، مجرد بودن و عدم ابتلا به اختلالات روانشناختی بود. در پژوهش حاضر به منظور بررسی تعلل ورزی از پرسشنامه‌های تعلل ورزی سولومون و راث‌بلوم، فرم کوتاه پرسشنامه ذهن آگاهی فرایبورگ و خرده مقیاس تنظیم هیجانی شوت استفاده شده است.

 پرسشنامه‌های تعلل ورزی سولومون و راث‌بلوم

 پرسشنامه‌های تعلل ورزی سولومون و راث‌بلوم 27 سؤال دارد و شامل سه مؤلفه به نامه‌های آماده شدن برای امتحان، آماده کردن تکالیف درسی و آماده کردن مقالات است. با جمع این مؤلفه‌ها، نمره کل به دست می‌آید و نمره بیشتر نشانگر تعلل ورزی بیشتر است. پرسشنامه در مقیاس لیکرت از هرگز (1) تا همیشه (5) نمره گذاری می‌شود. در ایران در پژوهشی که توسط مرتضوی و همکاران صورت گرفت، روایی و پایایی این پرسشنامه برای فرهنگ ایرانی معتبر و قابل قبول گزارش شد ^]24[. در پژوهش حاضر پایایی این پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 89/0 محاسبه گردیده است.

فرم کوتاه پرسشنامه ذهن آگاهی فرایبورگ

 در پژوهش حاضر به منظور سنجش ذهن آگاهی از فرم کوتاه پرسشنامه ذهن آگاهی فرایبورگ استفاده شده است. این پرسشنامه دارای 14 گویه است و از آزمودنی خواسته می‌شود که بر روی یک مقیاس لیکرت از همیشه (4) تا به ندرت (1) به سؤالات پاسخ دهد. شایان ذکر است که عبارت شماره 13، به صورت معکوس نمره گذاری می‌شود. حداقل نمره در این پرسشنامه 14 و حداکثر 56 است. نمره بیشتر نشانگر ذهن آگاهی بالاتر است. در طی یک بررسی در داخل کشور، فرم کوتاه پرسشنامه ذهن آگاهی فرایبورگ توسط قاسمی جوبنه و همکاران ابتدا به فارسی ترجمه و سپس روایی و پایایی آن مورد بررسی قرار گرفت.

روایی همزمان با مقیاس‌های خودکنترلی (69/0r=) و تنظیم هیجانی (68/0r=) در سطح معناداری 01/0 مناسب گزارش شد. نتایج مدل تحلیل عاملی تأییدی نشان داد که ساختار پرسشنامه برازش قابل قبولی با داده‌ها داشته و از روایی عاملی مطلوبی برخوردار است. همچنین پایایی محاسبه شده با استفاده از ضرایب بدست آمده برای آلفای کرونباخ 92/0، تتای ترتیبی 93/0 و پایایی باز آزمایی به فاصله چهار هفته 83/0 به دست آمد ^]25[. در پژوهش حاضر پایایی این پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 87/0 محاسبه گردیده است.

خرده مقیاس مقیاس تنظیم هیجانی

در پژوهش حاضر برای بررسی تنظیم هیجانی از خرده مقیاس تنظیم هیجانی مقیاس خودسنجی هوش هیجانی شوت- که توسط شوت و همکاران در سال 1998 ساخته شد، استفاده شده است. آزمونی درجه توافق یا مخالفت خود را با هر جمله در یک مقیاس پنج گزینه‌ای لیکرت که از کاملاً مخالفم (1) تا کاملاً موافقم (5) است، انتخاب می‌کند. این خرده مقیاس دارای ده سؤال است و نمرات بیشتر نشانگر تنظیم هیجان بیشتر است. پایایی این خرده مقیاس در پژوهشی که توسط محمدخانی و همکاران صورت گرفت با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 93/0 گزارش شد ^]26[. در پژوهش حاضر پایایی این پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 79/0 محاسبه گردیده است.داده‌های گردآوری شده به وسیله نرم افزار SPSS-18 و با استفاده از آمار توصیفی یعنی میانگین و انحراف معیار و آمار استنباطی یعنی ضریب همبستگی پیرسون (به منظور بررسی رابطه بین متغیرهای پژوهش) و تحلیل رگرسیون (به منظور پیش بینی تعلل ورزی تحصیلی بر اساس متغیرهای پیش بین) در سطح معناداری 001/0 تجزیه و تحلیل شدند.

یافته ها

در پژوهش حاضر 335 دانشجو (182 نفر مؤنث و 153 نفر مذکر) با میانگین و انحراف معیار سنی 20/2 ± 19/21، شرکت داشتند. میانگین متغیرهای تعلل ورزی تحصیلی برابر با 43/21 ± 80/65، ذهن آگاهی برابر با 67/8 ± 03/38 و تنظیم هیجان برابر با 58/8 ± 70/38 بود. جدول شماره 1، نتایج ضریب همبستگی پیرسون را نشان می‌دهد.