بررسی ارتباط میان بهره هوشی با خودنظارتی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند

مقدمه
یکی از عوامل مؤثر در موفقیت تحصیلی بهره هوشی می‌باشد. موضوع غالب در ایده‌های مربوط به بهره هوشی IQ این است که بهره هوشی، توانایی یا ظرفیت یادگیری حقایق و مفاهیم جدید را می‌سنجد. محققین بر این باورند افرادی که از بهره هوشی بالاتری برخوردارند به علت دقت و قدرت تمرکز بیشتر و نیز فعال بودن حافظه کوتاه مدت نسبت به افراد عادی از لحاظ کمی و کیفی قدرت یادگیری بیشتری دارند[1]. در این راستا گیج و برلاین (1992) سه عنصر هوش را، شامل توانایی یادگیری، حل کردن مسئله و توانایی پرداختن به امور انتزاعی دانسته‌اند. عنصر اول یعنی توانایی یادگیری توسط بلوم (1968) و کارول راجرز (1936) به عنوان اصطلاح استعداد مشخص گردید و آن را به صورت مقدار زمانی که شخص یادگیرنده نیاز دارد تا مطلب یا مهارتی را کسب کند، تعریف کردند. عنصر دوم توانایی حل کردن مسائل، به صورت توانایی پرداختن به موقعیت‌های جدید، نه فقط دادن پاسخ‌های از قبل آموخته شده به موقعیت‌های آشنا مشخص شد و عنصر سوم را توانایی پرداختن به امور انتزاعی مفاهیم، اندیشه‌ها تا امور عینی تعریف کرده‌اند[2]. هوش به طور کلی به معنای توانایی درک و فهم عمومی، توانایی حل مسئله، استعداد یادگیری و توانایی سازگاری با موقعیت‌های دشوار و ... بیان می‌شود[3]. از جمله رایج‌ترین تعاریفی که در مورد هوش در متون علمی آمده است می‌توان به توانایی یادگیری، دید و نگرش باز به مسائل، نتیجه گیری سریع، تفکر انتزاعی، خلاقیت، تمرکزحواس، توانایی درست قضاوت کردن و توانایی حل مسائل اشاره کرد که به صورت فراگیر از وا‍‍‍ژه هوشبهر استفاده می‌شود[4]. اگر چه مجموعه وسیعی از تحقیقات در حمایت از اینکه آزمون‌های هوش، پیش بینی کننده عملکرد تحصیلی هستند، وجود دارد[5 و 6]. اما تحقیقات زیادی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد، رابطه بین هوش و عملکرد تحصیلی معنی دار نیست[7 و 8].
 از طرفی خودنظارتی یک ویژگی شخصیتی است که به توانایی نظارت بر رفتار خود در روابط اجتماعی اشاره دارد این مفهوم شامل تطبیق رفتار و فرآیند تغییر رفتاری است که برای خود یا دیگران مفید نیست افرادی که خودنظارتی بالایی دارند آمادگی و حساسیت بالایی برای مواجهه با رخدادهای محیطی دارند. آنها به سادگی احساسات خود را تجزیه و تحلیل کرده و سعی می‌کنند رفتار مناسب با اهداف و شرایط خود بروز دهند، در مقابل افرادی که خودنظارتی پایین دارند ظرفیت کمی برای سازگار کردن رفتار خود با محیط دارند]9[.
حوزه نظارتی یکی از راهبردهای خود مدیریتی است که در آن دانشجویان بر عملکردشان در مورد یک رفتار مشخص یا دسته‌ای از رفتارها نظارت نموده، و آنها را ثبت می‌کنند[10]. وقتی دانشجویان فعالیت‌های خودشان را ثبت می‌کنند، در یک موقعیت بهتری برای ارزیابی اهدافشان قرار می‌گیرند. احتمالأ هدف‌های جدید را انتخاب کرده و رفتارشان را تغییر می‌دهند و این راهبرد به نوعی دانشجویان را از حالت منفعل بودن خارج کرده و زمینه‌های لازم برای تلاش و فعالیت جهت بهبود پیشرفت آنها را فراهم می‌کند[11].
تحقیقات مختلف اثربخشی خودنظارتی در افزایش رفتار تکلیف مدار و عملکرد تحصیلی را نشان داده‌اند[12]. نتایج مطالعه شیتارو و همکاران که با هدف بررسی تأیید آموزش خود نظارتی بر پیشرفت تحصیلی و کاهش علائم بیش فعالی انجام گرفت، نشان داد خود نظارتی علاوه بر بهبود پیشرفت تحصیلی تأثیر قابل توجهی در کاهش علائم بیش فعالی داشته است[13]. دیگانگی و همکاران نیز در پژوهش تأثیر آموزش راهبرد حوزه نظارتی را در دانش آموزان عادی مورد بررسی قرار دادند که نتایج نشان داد آموزش خود نظارتی در بهبود عملکرد تحصیلی و افزایش انگیزش دانش آموزان مؤثر است[14].
باعنایت به اینکه بهره هوشی و خود نظارتی دو عامل مؤثر بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان به نظر می‌رسد و با توجه به بررسی به عمل آمده در مطالعات گذشته در این زمینه تحقیقات کمی صورت گرفته،‌ لذا این مطالعه به بررسی ارتباط بهره هوشی با خودنظارتی دانشجویان در سال 1394 پرداخت.

روش کار
مطالعه حاضر یک مطالعه مقطعی از نوع توصیفی تحلیلی در سال 1394 بود. جامعه آماری تمام دانشجویان مشغول به تحصیل (2300 نفر) در دانشگاه علوم پزشکی بیرجند بود. نمونه های مورد بررسی بر اساس فرمول کوکران 171 نفر برآورد و به روش نمونه گیری تصادفی- طبقه‌ای انتخاب شدند. جهت بررسی بهره هوشی از آزمون بهره هوشی آر بی کتل مقیاس 3 استفاده گردید. آزمون کتل در سه مقیاس طراحی شده است؛ مقیاس 1 برای کودکان 4 تا 7 ساله، مقیاس 2 برای افراد 7 تا 14 ساله و مقیاس 3 برای افراد بالاتر از 14 سال است. مقیاس 1 این آزمون بر خلاف دو مقیاس دیگر تا حدی وابسته به فرهنگ است. هرکدام از مقیاس‌های 2 و 3 از دو فرم A و B تشکیل شده‌اند. این سه مقیاس، اندازه‌گیری عامل استعداد ذهنی عمومی (عاملG) را امکان‌پذیر می‌سازند. مقیاس 3 هم شامل 4 پاره تست به نام‌های سری‌ها، طبقه بندی، ماتریس‌ها و پاره تست شرایط است. این آزمون، اجازه می‌دهد تا توانایی استدلال، بر اساس درک آزمودنی از قوانین حاکم بر تصاویر هندسی ارزشیابی گردد.
از پرسشنامه استاندارد خودنظارتی مارک اشنایدر (1974) استفاده شد. اشنایدر همزمان با ارائه نظریه خودنظارتی یک مقیاس 25 ماده‌ای برای سنجش خودنظارتی ارائه نمود. پاسخ دهی به این آزمون به صورت گزینه‌های درست و نادرست به منزله تأیید و عدم تأیید مضمون هر یک از ماده‌ها در مورد آزمودنی می‌باشد. اشنایدر فرض نموده است که مقیاس خودنظارتی در بر گیرنده 5 مؤلفه می‌باشد که ساختار نظری خودنظارتی را تشکیل می‌دهند. این مؤلفه‌ها شامل، تمایل به برازنده بودن، توجه به داده‌های مقایسه‌ای، توانایی برای مهار و اصلاح ابزار خویشتن، استفاده از این توانایی در موقعیت‌های ویژه، دامنه ثبات و نوسان رفتارهای ابزار خویشتن فرد در موقعیت‌های گوناگون می باشند. 
این آزمون فقط یک نمره دارد که به عنوان نمره فرد در پیوستار خودنظارتی در نظر گرفته می‌شود. نتایج آزمون توسط راهنمای پاسخ به سؤالات امتیاز دهی شده و برای هر امتیاز سطحی از خودنظارتی تعیین می‌شود. تقسیم بندی سطوح به صورت: نمره بین 1 تا 8 خود نظارتی کم، نمره 9 تا 14 خودنظارتی متوسط و نمره 15 تا 25 خودنظارتی بالا در نظر گرفته می شود.
روایایی محتوایی پرسشنامه‌ها توسط سه نفر از اعضا هیئت علمی صاحب نظر در زمینه بهداشت روان و روان شناسی تربیتی به تأیید رسید. پایایی پرسشنامه با استفاده از آزمون قبل و بعد به صورت مطالعه پایلوت بر روی 20 نفر از دانشجویان برای پرسشنامه‌های ضریب هوشی و خودنظارتی به ترتیب به وسیله محاسبه آلفا کرونباخ برابر 0/85 و 0/89 مورد تأیید قرار گرفت. روایی و پایایی پرسشنامه آر بی کتل در مطالعات گذشته همچون مطالعه عبادی و همکاران [15] به این صورت تعریف گردید که جهت تعیین روایی همگرا، همبستگی بین نمره‌های آزمون هوش کتل و آزمون هوش ریون رنگی و استاندارد محاسبه شد که میزان آن به ترتیب 0/67 و 0/69 به دست آمد. این ضرایب در سطح 0/001 معنی دار بود. پایایی مقیاس 2 نیز از دو روش آلفای کرونباخ و باز آزمایی به دست آمد، مقدار پایایی از روش آلفای کرونباخ 0/78 و روش باز آزمایی 0/73 محاسبه گردید.
پس از جمع آوری داده‌ها و ورود آن‌ها به نرم افزار SPSS v21 از آزمون‌های آماری توصیفی (درصد، فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و آزمون‌های تی مستقل برای مقایسه میانگین متغیرها بر اساس جنس و ضریب همبستگی پیرسون جهت ارتباط بین متغیرها و از آزمون تحلیل واریانس جهت مقایسه میانگین‌های متغیرها بر اساس رشته تحصیلی استفاده شده و حد معناداری 0/05< P در نظر گرفته شد.

یافته‌ها:

از مجموع 171 نفر شرکت کننده در مطالعه، 91 نفر (53/2 درصد) زن بودند. همچنین بیشتر افراد مورد مطالعه بر اساس رشته تحصیلی، 37 نفر (21/6 درصد) رشته پزشکی بودند. میانگین سن شرکت کنندگان در مطالعه 2/7 ± 21/3 سال بود . در مقایسه بین میانگین نمره ضریب هوشی بر حسب جنسیت نتایج تفاوت معناداری را نشان داد به این صورت که زنان به طور معناداری از ضریب هوش بالاتری برخوردار بودند (0/04=p). همچنین در این مطالعه مردان به صورت معنا داری از نمره خود نظارتی بالاتری برخوردار بودند (0/007=p). همچنین نتایج بدست آمده نشان داد که میانگین نمره ضریب هوشی بر اساس رشته تحصیلی تفاوت معناداری وجود نداشت (0/31=p). بعلاوه میانگین نمره خودنظارتی با توجه به رشته تحصیلی تفاوت معناداری وجود نداشت (0/26=p)(جدول 1).

میانگین نمره ضریب هوشی شرکت کنندگان در مطالعه برابر با 10/44±106 بود. میانگین نمره خودنظارتی شرکت کنندگان در مطالعه برابر با 3/20 ±12/35 بود. بین میانگین نمره خودنظارتی و بهره هوشی، ضریب همبستگی ضعیفی بود اما ارتباط معناداری را نشان نداد (0/036=r , 0/641=P)(جدول 2).

بحث
بهره هوشی و خودنظارتی دو عامل مهم در کیفیت تحصیلی دانشجویان هستند که بر موفقیت تحصیلی آنها در بلند مدت تاثیر دارند. بر این اساس این مطالعه به بررسی ارتباط میان بهره هوشی با خودنظارتی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند پرداخت.
نتایج نشان داد که بین بهره هوشی و خودنظارتی رابطه معنی داری وجود ندارد که با یافته‌های تحقیق Karimi و همکاران که به بررسی رابطه خودنظارتی عاطفی و مهارت‌های مطالعه با عملکرد تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان پرداخته است، و با نتایج Sanderson, Osborne, Greene همخوانی دارد[7، 16]. در این مطالعه اگر چه بین بهره هوشی و خود نظارتی رابطه ضعیفی وجود دارد ولی به طور کلی بهره هوشی در پرورش خودنظارتی دانشجویان نقش مهمی ایفا می‌کند و آموزش مؤلفه‌های خودنظارتی باعث می‌شود، دانشجویان از احساس خودکارآمدی بالایی برخوردار شوند و در موقعیت¬های تحصیلی و شغلی به موفقیت بیشتری دست یابند.
در مقایسه بین میانگین نمره ضریب هوشی بر حسب جنسیت نتایج ارتباط معناداری را نشان داد به این صورت که دانشجویان دختر به طور معناداری از ضریب هوش بالاتری برخوردار بودند. که این نتیجه با مطالعه Bakhtiyarpour و Vespers و Woodley و Parlett و Covington همخوانی دارد[17-20[. همچنین نتایج با پژوهش Vafaiee و همکاران که نشان دادند بین بهره هوشی و تیپ‌های شخصیتی آیزنگ (درون گرا، برون گرا، ثبات هیجانی...) در دانشجویان دختر و پسر رابطه وجود ندارد، همخوان نیست]21[.YazdKhasti و همکاران در مطالعه‌ای نشان دادند که بین جنسیت و بهره هوشی ارتباط معناداری وجود ندارد[22].
در این مطالعه مردان به صورت معناداری از نمره خود نظارتی بالاتری برخوردار بودند. این یافته با پژوهش Herman ، همخوانی دارد ولی با نتایج پژوهش Fezi ، Day و Flynn و Aldao همخوانی ندارد[26-23]. در تبیین نتایج پژوهش حاضر می‌توان گفت اغلب دانشجویان با درک بهتر فرایند یادگیری خودنظارتی می‌توانند پیشرفت تحصیلی خود را بهبود بخشند. خود نظارتی مانند ابزاری در حل مشکلات تحصیلی مورد استفاده قرار می‌گیرد و به دانشجویان کمک می‌کند تا مهارت‌هایی را که در طول دوران تحصیل به آن نیاز دارند رشد و توسعه دهند. همچنین با توجه به تأثیر آموزش راهبرد خود نظارتی می‌توان گفت: تسلط بر خود و محیط و داشتن فرایندهای کنترل خود این امکان را به فرد می‌دهد که فعالیت‌های خود را کنترل و نظارت کنند در نتیجه امکان تمرکز بیشتر برای انجام فعالیت‌ها فراهم می‌گردد. یادگیرنده خود تنظیم در دانش فراشناختی مهارت داشته و می‌داند چگونه فرایندهای ذهنی خود را در جهت پیشرفت و هدف‌های فردی سوق دهد]27[. همچنین آنها در مراحل مختلف یادگیری اقدام به برنامه ریزی، نظارت، خودکنترلی و خودسنجی می‌کنند. استفاده از این راهبرد سبب می‌شود فرد خود را لایق، خودکارآمد و مستقل تصور کند. در آموزش‌هایی که تاکید بر یادگیری خودنظارتی است از تلاش‌های دانشجویان حمایت می‌شود و اشتباه کردن بخشی از یادگیری محسوب می‌شود، دانشجویان به میزان بیشتری از یادگیری معنادار و راهبردهای سطح بالا استفاده می‌کنند. در نتیجه خود نظارتی افزایش پیدا خواهد کرد. در واقع خود نظارتی یادگیرندگان را قادر می‌سازد تا به ارزیابی، هدایت و کنترل فعالیتهای درسی جهت رسیدن به هدف اصلی که نتیجه‌اش پیشرفت تحصیلی می‌باشد نائل شوند[28]. از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان عدم همکاری بعضی از آزمودنی‌ها برای پر کردن پرسشنامه خودنظارتی و زمان بر بودن اجرای آزمون بهره هوشی کتل و همچنین کمبود منابع و مقاله‌های موجود در رابطه با موضوع را ذکر نمود. با توجه به اهمیت خودنظارتی پیشنهاد می‌گردد مسئولین آموزشی دانشگاه با برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه خودنظارتی در بهبود عملکرد دانشجویان گام بر دارند.

نتیجه گیری:
نتایج بدست آمده از این پژوهش نشان داد که بهره هوشی بر خودنظارتی دانشجویان تأثیر دارد. راهبرد خودنظارتی باعث می‌شود که دانشجویان در درک نقاط قوت و ضعف انتخاب اهداف، برنامه ریزی برای رسیدن به هدف و ارزشیابی از تکالیف بهتر عمل کنند. از طرف دیگر بکارگیری این راهبرد از دل مشغولی‌های ذهنی و حواس پرتی در حین انجام تکنیک‌های درمانی جلوگیری به عمل آورد. بنابراین آموزش این راهبرد و یادگیری آن توسط دانشجویان باعث اعتماد به نفس بیشتر در جلسات کارآموزی، کارورزی و حتی در کلاس‌های نظری خواهد شد. در نتیجه پیشرفت بهتری در عملکرد تحصیلی خواهند داشت.

تشکر و قدردانی: از معاونت محترم تحقیقات و فن آوری دانشگاه و دانشجویان عزیز برای همکاری صمیمانه تقدیر می‌گردد.

تائیدیه اخلاقی: کلیه آزمون ها فاقد نام و نام خانوادگی بوده است.

تعارض منافع: بین نویسندگان و مجله راهبردهای آموزش در علوم پزشکی تعارضی در منافع وجود ندارد. 

منابع مالی: توسط محقق تأمین منابع گردیده است.